متن زير سخنراني محمد ولي خان تنكابني (سپهدار اعظم ) و نخست وزير احمد شاه قاجار است كه پس از تشكيل مجلس شورا و از سر گذراندن دوران استبداد صغير، در اوايل حكومت احمد شاه موفق شد اولين لايحه بودجه كل كشور را تهيه و براي تصويب نمايندگان ملت، تقديم مجلس شورا كند.
بازخواني نطق رئيس دولت وقت به هنگام تنظيم اولين لايحه بودجه ايران در 100 سال پيش امروزه از آن جهت جالب توجه است كه تا پيش از آن، دخل و خرج مملكت ايران بدون نظارت مردمي بود و شاه و به تبع او، واليان و خان ها مي توانستند بدون هيچ محدوديتي، از رعيت باج و خراج و ماليات دريافت كنند و بدون هيچ نظارتي، آن را به ميل و سليقه خود به مصرف برسانند.
نكته جالب ديگر در سخنان رئيس الوزرا اين است كه 100 سال پيش نيز مانند امروز، دولت ميل وافري به هزينه كردن بيشتر و بدون نظارت مجلس داشته است و محمدولي خان تنكابني تاكيد مي كند كه محور اصلي بودجه، انضباط مالي دولت است و قانون بودجه، نظارت مردمي را بر دخل و خرج دولت ايجاد خواهد كرد.
متن نطق نخست وزير در مجلس به همراه اوراق مربوط به اولين لايحه بودجه ايران به همت كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي منتشر شده است. قسمتهاي جاافتاده، بخش هايي است كه كاغذ آن در اثر مرور زمان از بين رفته است:
طرح بودجه كل مملكت ايران
سنه ايت ئيل 1328 قمري
1289 خورشيدي
1911 ميلادي
راپورت كل
بودجه ايت ئيل
با كمال افتخار بودجه ايت ئيل را تقديم و محض ايفاي رسوم قانوني اعتباراتي كه در سنه قريب الاتمام براي دولت لازم شده مجلس مقدس پيشنهاد و تصويب آنرا تقاضا ميكنيم هر چند كار نما يا نيكه امروز به اتمامش موفق شده و نخستين بودجه ملت خود را به پارلمان تقديم كرده ام مايه بسي افتخار و سرافرازيست ولي وجداناً از هرگونه اظهار رضايت ممنوع ميدانم و تاخير در تقديم آن مرا با اعتداز در پيشگاه مجلس مقدس و شرح علل كثيره كه دولت را از تقديم بودجه زودتر از اين مانع بود و اميد دارد بديهي است كه ما در عمل بودجه بيتجربه و تازه كاريم معذالك براي اطمينان قلب كساني كه در تمايل با ما ميدادند لازم بود و در اين راه اولين قدم برداشته شده و بدون وحشت از اينكه تازه كار جلوه كنيم با عزم راسخ اطلاعاتي را و بيترتيب خود استخراج كرده به معرض شهود گذاريم.
ايران با چنين شهاد و مملكت بودند كه بودجه نداشتند در اين راه چين بگذشت اما چيزي نمانده بود كه كشور آسماني بر او تقدم جسته رسم پيش بيني عايدات و مخارج و دولت قبل از در آنجا متداول شود چه عدم مساعدت و فعاليت كه تاكنون صفت مميزه ادارات دولتي بوده از اول شروع و اقدام به اين كار نيز به موقع بروز يافت حقيقتاً از هيچ طرف اين مطلب تازه را بشوق و رغبت استقبال ننمودند در صورتي كه اين كار براي ثبوت و وقوف ملت به حقوق و وظايفش در انظار خارجه بسيار مهم و لازم بود و اين كه مشاهد تكرر آوري بود كه اعضاء رئيسه ي ادارات خيالات عاليه وزراي ماليه را كه از بدو و تاسيس مشروطيت نيتشان تجدد اوضاع ممكلت بود محل اعتنا قرار نداده مساعدت نكردند.
چون افسرده كردن قلوب صافي كه مطمئنا براي نجات وطن ميكوشند بواسطه تطويل كلام در اين مبحث شايسته نيست. ميكويم تمام ممالكي كه مدعي داشتن ادارة ماليه با اساس و متيناند و در بادي امرشان ايران با عادات كهنه كار گذاران قديم دولت و مقاصد غرض آميز متصديان امور كشمكش داشتهاند.
ترتيب بودجه مملكتي در تاريخ ملل متمدنه از ارامنه شروع شده كه نسبتاً جديد است انگلستان اول مملكتي است كه در اين راه پيش قدم بوده و نخستين صورت پيش بيني عايدات و مخارج را كه در تحت نظارت و با رضايت ملت تشخيص داده شده مرتب نمود اين مسئله درسنه 1688 مسيحي و در موقع انقلابي بود كه باعث انقراض سلسله (شتورات) شد. در اين موقع ملت كه از افراط و تفريط و دربار بستوه آمده حق تشخيص مخارج را بدست آورده اين كار را بعهده گرفت و ديري ملت ا نگليس در تمتع از اين شهامانده و در اروپا با اين رسم برقرار نشد مگر بعد از انقلاب فرانسه رسم ترتيب بودجه كل ساليانه مملكتي فقط از صد و بيست سال به اينطرف برقرار شده معذلك تا سنوات اخيره چند ملت متمدن از آن بيگانه بودند چنانكه ميبينيم دولت عثماني اولين بودجه خود را بعد از خلع سلطان عبدالحميد مرتب نمود.
گويي قدرت مطلقه كه در دست --- الرقاب مشرقي و مغربي بوده با خيال ترتيب بودجه سازكاري نداشته زيرا اين مسئله در هيچ مملكيتي پيدا نشده مگر بعد از اينكه حق نظارت خود را بر ماليه عمومي مطالبه كرده اين مطلب هميشه از ملت ناشي شده و قوت و دوامش نيز از همين جا است مبدأ ترتيب بودجه از افكار متوسطين هنرور با فكر است كه در كارها جدي بود و در ايران مثل سائر ممالك از جاه طلبي موهوم عاري و آمالشان موجوديت نظم و ترتيب و امنيت در مملكت است
ايران از اين حيث همان راه تكامل طبيعي مللي را پيموده كه از دادن رايگان خسته شدهاند متوسطين صاحب فكر و تجار با حزم و جوانان با اطلاع و سوفسطايي اين مملكت باب اصلاحات را كشوده و پيش از هر چيزي حق نظارت ماليه مملكت را مطالبه كردند.
در باب اين مسئله عمده كه اولين خار راه دول كارآزموده اروپا امت ايران جوان كه همتش عالي تر از وسايل عمل او است اكنون ميخواهد مباحثه و حكم كرده و وضع قانون نمايد در صورتي كه او را درست معرفت به ا طراف آن نيست و ابداً تجربه در ماده ماليه عمومي و مددكاري جز ذوق سليم تجار مسن و مال انديشي ريش سفيدانش ندارد.
اشخاص بياطلاع را نظارت ومباحثه در ماليه عمومي گستاخي بنظر ميايد ولي آنهائيكه زبردستي عده قليل اصلاح طلبان را مشاهده كرده و ديدهاند چگونه اين جمع معدد و به رهاندن مملكت از قيد استبداد پادشاهان جسورانه اقدام كردند شبهه نخواهند داشت كه ارباب حل و عقد اين مملكت اشكالات حادثه از اداره مستقيم ماليه را بدست ملت تدريجاً حل خواهند نمود.
اگر چه مللي كه امروزه داراي بودجه اند براي ترتيب اولين طرح آن با اشكالاتي برخوراشكالات با موانعي كه ما را در پيش بود اختلاف كلي دارد اقلاً در اروپا يك طرز محاسباتي بود كه اجزاء مخارج و عايدات بدست ميداد و اگر اجزاء محاسبات مزبوره با هم ارتباط يك باالانفراد كامل بود در صورتي كه در ايران ميبينيم نواقص متضاد بلامانع موجود است مثلا طرز محاسبات قديمي نبودن محاسبين تابع يك رويه و عدم مركزيت و خود سري و مطلقيت هيئت اداري ولايات در مقابل مبادي مركزي حال بدون اينكه حق مستوفيان را از حيث دقت كامل درتكميل ظاهركارشان پايمال كنيم ناچاريم از اذعان به اين مسئله كه اعمال محاسباتي آنها گاه گاهيست بنظر آمده و به هيچ وجه مناسب اداره طرز جديد نيست پس بايد تمنا كرد كه وكلاي محترم در اين موقع بمناسبت مباحث بودجه برقراري محاسبات كاملي را بطرز جديد از وزارتخانهها تقاضا نمايند.
بيش از اين در اين مسئله اطناب روا نميداريم كه شروع با اصلاحات و تشكيلات ماليه به مجرد اتمام انقلاب بود و بعضي وطن پرستان كه دوائر طرز جديد را تاسيس كردند با اين كار مبادرت نمودند خود نمايندگان محترم بواسطه تجربه و داخل بودن در كار ملاحظه فرمودهاند كه چگونه مسائل متعدده به مجرد اينكه حكومت جديد زمام امور را بكف گرفت هجوم آور ميشوند.
البته ميبايستي مقدماً كارهاي فوري و فوتي را فيصل داده و با عجله تمام يك وزارت ماليه ناقص و به حالت چنين احداث كرد و وقتي اجزاء تازه اداره را نسبتاً مسبوق بكار يا فتند به تشبتات اوليه براي جمعآوري مقدمات و اجزاي بودجه مبادرت نمايند بلي در اواخر ثور به اين كار شروع شد و هر چند دو ماه از سال ميگذشت وزارت ماليه اميد داشت كه در آخر سنبله با قدري سرعت در عمل بتواند بودجه را تقديم كند در هر حال اگر چنين ميشد براي يك وزارتخانه جديد الاحداث طبيعي بود بدبختانه از بدو امر اشكالات متعدد پديد آمد و مامورين تهيه بودجه را از پيشرفت مانع گشت بياطلاعي وزارتخانه در اين موضوع فقدان حسابهاي مرتب و ترديد راي و مخصوصا عدم مساعدت سبب شد كه اين كار چند ماهي بتاخير افتد.
تا اينكه همكار ما مرحوم سرور صنيع الدوله (كه وفات مظلومانهاش مايه نهايت تاسف است) رشته امور ماليه را در دست گرفت و او اين خيال را تعقيب كرد در حقيقت تمام افتخار اين كار راجع به ايشان است چه معظم له دستور العمل كليه اداره و اجرايش را بعهده اجزاي كاري و ثابت قدم و شايق به پيشرفت عمل واگذاشت اگر اظهار حق شناسي نسبت به باني اين كار و معاونين محجوبش كه خدمتگزاريشان مافوق تمجيد است نمي كرديم لايحه ما ناقص ميشد.
مر اين ادعا نيست كه يكباره بودجه بي ايرادي تقديم كرده باشم زيرا با هرج و مرج كامل ماليه فقط منظور نظر تقسيم نوع مخارج و عايدات بطور ساده ور وشن و عقلي بوده و اين خود پيشرفتي مهم و اولين قدم بطرف بصيرت است مقصود تهيه كنندگان بودجه ثبت هر نوع مخارج و عايدي در تحت عنوان مخصوص خود بوده اگر چه امكان نداشت كاملا اين مقصود به عمل آيد و چون پيش از اين و به از اين ميسر نميشد انكار ذوق و سليقه كه در ترتيب آن بخرج داده شده بي لطفي خواهد بود فصول اين بودجه به يك ترتيب متشابه و منطقي است و طرز تنظيم آن كه از روي ذوق و قريحه بوده و تصويب آنرا بفصول يا به مواد براي نمايندگان محترم تسهيل ميكند تا آرا صائبه آن آقايان به هركدام از آن دو قسم تعلق گيرد و ممكن باشد.
نويسندگان بودجه را اين خيال در سر بوده كه يك ماخذ نسبتاً صحيح بدست دهند تا نمايندگان محترم بتوانند با بصيرت اظهار عقايد و ملاحظات نمايند و ناچار اين ماخذ ميبايستي حسابهاي هذه السنه باشد و هر چه پيشتر از سال ميگذشت تخمينات به واقع نزديكتر ميشد به جهت اينكه اطلاعات مستنبطه از محاسبات جاريه را ميتوانستند ماخذ قرار دهند.
بعلاوه محض آگاه ساختن مجلس مقدس به اوضاع ماليه سنه آتيه تنكورنيل ازاضافات مهمه را كه به جهت اجراي پاره اصلاحات تقاضا ميشود درستون جداگانه نوشتهاند وقتي راي مجلس در خصوص آنها معلوم گردد و كلا يا جزواً را تصويب نمايند آن اضافات ماخذ ترتيب بودجه سنه آتيه بوده و بودجه مزبوره در آخر جوزا تقديم خواهد شد.
اگر غير از اين كرده و اصرار بعضي ادارات را كه ميخواستند بودجه تنكورتيل را بدهند پذيرفته بوديم امروز وكلاي محترم صورت مخارجي واقع بين موهوم و مضحك در مقابل نظر د اشتند و همچنين مامور طعن شده و ميبايستي عمل را از سر گيريم. پيش از اين خود را محتاج به تمجيد از ابرام متصديان عمل بودجه نميدانم كه با تمام قوه در رواعدا و همي مبني بر اصلاحات غيرمعلوم الاجرا پاي فشردند
اين اول بودجه ايران با همه نقايص و نواقص متعددش داراي دو مزيت است اولا در تحت يك قاعده متيني كه عبارت از شامليت بودجه از خصائص داوئر ماليه صحيح است ترتيب داده شده يعني تمام عايدات و تمام مخارج را درآن نمودهاند مثلا مخارج بعضي دوائر كه از وزارت ماليه خارج و داراي عايدي ميباشند در بودجه ملاحظه ميشود و هريك از دو جزء جمع و خرج را جداگانه نمودهاند نه اينكه مخارج را از دخل كاسته و عايدي خالص را ننويسند چنانكه گمرك و ضرابخانه و تذكره جمع وخرجشان هر دو نموده شده و باين ترتيب در باطن هيچ عايدي مخارجي نهفته و در وراء هيچ مخارج دخلي مستور نيست و اين يك مزيتي است كه بودجههاي اروپا را در بدو امر حاصل نبوده و كاهي اتفاق ميافتد در بعضي ممالك كه در علم ماليه استاد ما هستند اين قاعده كاملا رعايت نميشود.
يك نكته ديگري كه بودجه ما را مورد تمجيد ميسازد قاعده كاملي است كه بخوبي مرعي شده و اين يك اصل مهمي است كه ما بيترديد پذيرفتهايم و از روي آن تمام عايدات و تمام مخارج من بعد در يك بودجه نموده شده و تمام اجزاء متشكله بودجه تابع مراسم قانوني و مالياتي واحد خواهد بود ما خواستهايم كه تصور بودجه الحاقي و فوقالعاده يا خصوصي را كه نتيجهاش مساعدت با يك اداره و دون ادارة ديگر باشد از ماليه ايران براندازيم اگر اين رسم در ايران معمول مي شد بزودي با افراط و تفريط منجر كشته و روزي در جنب بودجه كل عده بودجههاي عليحده ميديديم بودجههاي مزبوره فقط براي مساعدت با بعضي ادارات درست ميشد كه منظورشان گريز از نظارت مركزي بود.
اين بنده از اظهار عقيده در باب بودجه همكارهاي محترم خود چنانكه در اروپا رسم است صرف نظر ميكنم زيرا اين رسم عجالتاً موحش مينمايد و معمول شدنش در يك دولت جواني مثل حكومت حاليه ايران مشكل بنظر مييايد اين است كه از وزارتخانههاي ديگر درخواست كردهام كه لزوم تقاضاي اعتبارات خود را در لوايح خود اثبات و دفاع كنند فقط بودجه در بار موضوع نقادي وزارت ماليه خواهد بود.
مخارج در بار مطابق براورد حاليه تقريبا به ششصد هفتاد و پنج هزار تومان بالغ است اين مبلغ بنظر ما گزاف و بيوجه مينمايد باين حساب ملت ايران نسبت به عايدات دولتش پانزده برابر بيش از اينگليس براي دربار خرج ميكند از اين محل يك صرفهجويي برزگي ميتوان كرد و وجه آنرا بطور مفيدي به مصرف معارف رسانيد كه بودجهاش بياندازه كم است.
مخارج
ميزان كل اعتباراتي كه تقاضا شد و بالغ 14.618.000 تومان و مجموع عايدات 14.116.000 تومان است و بنابراين كسر دخل ظاهري 5.000.000 تومان ميشود ولي بايد خاطر نمايندگان محترم را مسبوق كنم كه اعداد مزبوره درست حاكي حقيقت نيست و كسر واقعي كه چندان زياد نيست نبايد از سه كرور كمتر باشد اولا بايد ميزان كل مالياتي را كه رعايا به دولت پرداختهاند دانست ما دو كرور تومان براي لاوصول از عايدات كم كرديم اما آيا اين مبلغ كافي است بعد از وضع اين مبلغ بايد دانست از بيست و پنج كرور باقي چقدر به مصرف مخارج عمومي رسيده و چه مقدار از اعمال ولايتي حيف و ميل ميكنند براي اينكه تاكنون هيچ اساس محاسباتي به جهت رسيدگي به معاملات آنها وجود نداشته مسئله لاينحل ميماند.
در باب مخارج اغلب اعداد بنظر اشخاص كارآگاه زياد مينمايد ولي تعيين اينكه تا چه اندازه زياد حساب شده صحيحاً مشكل است زيرا اجزاي ادارات ولايتي تاكنون در مقابل مركز داراي يك مطلقيت كاملي بودهاند و به هيچ وجه ممكن نشد آنها را به تبعيت احكام اداره واداشته و اطلاعاتي را كه براي كار ما لازم بود از آنها اخذ كنيم در صورتي كه اطلاعي هم از اعمال خود به ما ميدادند اظهاراتشان چندان معتبر نبود اينها اسباب خارجي است كه بايد در موقع نقادي كارما در نظر گرفت و اگر گاهي اعداد ما مبهم باشند اميد عفو داشته و مطمئنيم كه با تصور وسايل ناقصي كه براي كشف حقيقت در دست داشتيم ، عذر ما را بپذيرند.