«من اسپارتاکوس هستم»

(ساختن یک فیلم، دور زدن فهرست سیاه)

 نویسنده:  کرک داگلاس

ترجمه: محمداسماعیل فلزی

ناشر: ققنوس،  چاپ اول 1396

259 صفحه، 15000تومان

*****

کرک داگلاس روایت می‌کند که بعد از پایان کار ساخت فیلم اسپارتاکوس وقتی برای نخستین نمایش آماده شد؛ او بعداز ماه‌ها تصمیم گرفت برای استراحت به خانه برود. همسرش به او گفت اگر یک بار دیگه هوس ساخت فیلم حماسی به سرت بزنه، حتما ازت جدا می‌شم!

اسپارتاکوس فیلم تاریخی با مضمونی حماسی بود، یک پروژه عظیم، با تعداد زیادی ستاره سینما و یک کارگردان جوان که جای فیلمساز نامدارِ اخراج شده‌ای را گرفته بود. مشکلات پیش بینی نشده زیادی هم سر راه کرک داگلاس (تهیه کننده فیلم) قرار می‌گرفت، هزینه‌های تولید سر به فلک می‌گذاشت، اما این همه ماجرا نبود... فیلمنامه نویس اسپارتاکوس کسی بود که در فهرست سیاه هالیوود(لیست مکارتیسم)  قرار داشت، و هیچ کس نباید از او برای ساخت فیلم استفاده می‌کرد. در کشوری که ادعای دموکراسی می کرد مکارتیسم حکم دادگاه تفتیش عقاید را داشت. در سال 1960 ده سال از این قوانین ظالمانه می گذشت؛ سناتور مکارتی سه سال پیش در اثر افراط در الکل مرده بود، اما خروجی دادگاه های او هنوز برخی از هنرمندان را در محاق قرارداده بود. اسپارتاکوس تنها علیه ستمکاران رومی قیام نکرد، بلکه در ساحتی دیگر پشت مکارتیسم را نیز به زمین زد!

این درست که ارزش‌های هنری و تاثیر‌گذاری سینمایی خیلی از فیلم‌ها اصلی‌ترین دلیل ماندگاری نام و جاودانی آنها در تاریخ سینما بوده است، اما همیشه ارزش‌های درون متنی فیلم‌ها نیست که ضامن بدست آوردن چنین موفقیت‌هایی بوده، چه بسا تاثیرگذاری برون متنی و حواشی یک فیلم می‌تواند چنین توفیقی برای آن فیلم دست پا کند و به دلیل کنار هم قرارگرفتن این ظرفیت‌، با دیگر ویژگی‌ها، به مراتب بر این تاثیر گذاری و ماندگاری بیفزاید.

فیلم اسپارتاکوس ساخته استنلی کوبریک با تهیه‌کنندگی کرک داگلاس و تعداد قابل توجهی از بازیگران باسابقه و نامدار هالیوود که با کرک داگلاس در این فیلم هم‌بازی بودند؛ یکی از همین فیلم‌هاست. داستان این فیلم اقتباسی است از رمانی به همین نام نوشته هوارد فاست. داستان حماسی قیام برده‌ای به نام اسپارتاکوس در برابر صاحبان قدرت در روزگار روم باستان و... این داستان جذاب در ساحت سینما بدل به فیلمی به مراتب پرشور و برخوردار از بیانی حماسی و تاثیرگذار بر مخاطب شده است. توانایی فیلمسازی چون استنلی کوبریک که در آن زمان هنوز چهره جوان و ناشناخته‌ای محسوب می‌شد، حضور بازیگران بزرگ و فیلمنامه بسیارخوب آن، همه و همه دست بدست هم دادند تا این فیلم به اثری پرفروش در زمان خود بدل شود و افزون‌تر از آن به فیلمی برای همیشه بدل شود که نسل‌های بعدی نیز با علاقه و اشتیاق به تماشای آن نشسته و هنوز با وجود گذشت بیش از نیم قرن برای تماشاگران سینما مسحور کننده جلوه می‌کند.

اما همه ماجرای اسپارتاکوس آن چیزی نیست که روی پرده سینما دیده می‌شود، چرا که تهیه و تولید این فیلم نیز در نوع خود حرکتی حماسی در آن روزگار محسوب می‌شد که تنها از چهره‌ای چون کرک داگلاس برمی‌آمد، چهره‌ای جان سخت و اهل ریسک کردن که با پافشاری کردن روی ساخت این فیلم روی آینده خود به لحاظ حرفه‌ای، هنری و اقتصادی قمار کرد.از همین روست که او برای ستاره‌های نسل بعد از خود شمایلی اسطوره و الگویی مثال زدنی محسوب می‌شود، چنانکه جورج کلونی در مقدمه‌ای که برای این کتاب نوشته، درباره کرک داگلاس می‌گوید:

«جوهر وجود کرک داگلاس از ماده‌ای بس سفت و سخت ساخته شده است. برخلاف بسیاری از کسانی که در فیلم‌ها ‌می‌شناسیم او کارش را با قهرمان‌بازی شروع نکرد. ....او دنبال دردسر نرفت. دردسر او را دنبال کرد... او را یافت... او همان کاری را انجام داد که بلد بود انجام دهد... کار درست را. کرک داگلاس هم ستاره سینماست و هم تهیه‌کننده فیلم، اما پیش از هر چیز او مردی با شخصیتی استثنایی است. از آن قسم مردانی که در روزگار سختی‌ها و دشواری‌ها پدید می‌آیند. از آن نوع  مردانی که در تیره‌ترین و اندوهبارترین لحظه‌های عمر خود در انتظار از راه رسیدن آن‌ها هستیم.»

ماجراهای ریز و درشتی که در پشت و جلوی دوربین اسپاتاکوس جریان داشته چنان جذابند که آگاهی از آنها می‌تواند لذت تماشای این فیلم را دو چندان کند و به روشنی به ما نشان بدهد که چرا اسپارتاکوس تا این اندازه فیلمی مفتون کننده از کار در آمده است.

ماجرای ساخته شدن اسپارتاکوس به روایت کرک داگلاس  دستمایه دهمین کتابی است که کرک داگلاس نوشته است. او علاوه‌ بر بازیگری، نویسنده هم هست و در ایام بازنشستگی، کتاب‌های مختلفی از دوران بازیگری و فعالیت‌های سینمایی‌اش نوشته که در کنار چند رمان، منتشرکرده است. کتاب «من اسپارتاکوس هستم» با عنوان فرعی «ساختن یک فیلم، دور زدن فهرست سیاه» در نود و شش سالگی او به سال 2012 منتشر شده است. این کتاب خواندنی به تازگی با ترجمه خوب محمد اسماعیل فلزی به همت نشر ققنوس به بازار آمده است.

کرک داگلاس در این کتاب از زبان خود و به شیوه‌ای روایی نه تنها به شرح چگونگی ساخته شدن یکی از عظیم‌ترین فیلم‌های هالیوود پرداخته بلکه در این رهگذر (چنانکه  عنوان فرعی کتاب نیز از آن حکایت دارد) به ماجرای لیست سیاه هالیوود و چگونگی دور زدن آن و نهایتا شکستن تابو همکاری با اعضای این لیست می‌پردازد. ماجرایی که یکی از چالش‌های مهم پیش روی کرک داگلاس و فیلمش محسوب می‌شد و نهایتا او با همان سرسختی همیشگی اش اقتدار لیست سیاه هالیوود و مکارتیسم را شکست.

این کتاب بسیار جذاب، به خصوص برای علاقمندان سینما در دوازده فصل نوشته شده است، با پیش گفتاری از جورج کلونی و گس گفتاری از خود کرک داگلاس که در آن با اشاره به اینکه هیچگاه جورج کلونی را از نزدیک ندیده، اما با دیدن فیلمهایش از طرفداران اوست(!) از ارادت کلونی به خود تشکر کرده است.

ساخته شدن اسپارتاکوس آنقدر حواشی جذاب و جالب دارد که اشاره کردن به آنها خود سیاهه‌ای بلند و بالا را ترتیب می‌دهد. این فیلم زمانی ساخته شد که سه سال از مرگ سناتور مک کارتی می‌گذشت، اما لیست سیاهی که برای هالیوود ترتیب داده بود هنوز به قوت خود باقی بود. فیلمنامه اسپارتاکوس براساس رمانِ یک نویسنده کمونیست (هوارد فاست) نوشته شده، فیلمنامه نویس دالتون ترمبو نویسنده کمونیست دیگری است که در لیست سیاه هالیوود قرار داشته است، داستان فیلم قیام برده‌ای علیه امپراتوری روم است همین چند مورد کافی بود فیلم را دچار مشکلی اساسی کند، به خصوص که مخالفان آن را به عنوان اثری که مخاطب را دعوت به قیام علیه سیستم حاکم بر آمریکا می‌کند، مورد انتقاد قرار می‌دادند. از سوی دیگر هزینه هفت میلیون دلاری فیلم سر به دوازده میلیون دلار گذاشته و تهیه کننده آن کرک داگلاس به شدت از سوی کمپانی یونیورسال تحت فشار بوده است. به این مجموعه اضافه کنید اخراج فیلمساز بزرگی چون آنتونی مان در همان ابتدای کار توسط کرک داگلاس و آوردن جوان گمنامی به نام استنلی کوبریک سر صحنه فیلم که مدام با خود داگلاس و ایده هایش مشکل داشته است و....

اما در نهایت سرسختی کرک داگلاس و نبوغ استنلی کوبریک به ساخت فیلمی منتهی شد که با وجود ممیزی شدید آن تماشاگران را میخکوب می‌کرد؛ حتی جان اف کندی که در همان نمایش نخست سرزده به سالن نمایش می آید و در پایان زبان تحسین فیلم می‌گشاید.

برای کسانی که سینمای کلاسیک را دوست دارند، این کتاب نکته های جذاب و خواندنی زیادی دارد، کتابی که لذت تماشای اسپارتاکوس را چند برابر می‌کند، بخصوص که از جزئیات و صحنه‌های مهمی سخن می‌گوید که در نهایت کرک داگلاس مجبور به حذف آنها از فیلم شد.