هفته نامه صدا: پرویز شاپور 18 سال پیش در نیمه مردادی گرم در بیمارستان عیوض زاده درگذشت؛ بیمارستانی در خیابان شیخ هادی که نزدیک محل سکونتش بود. او چندین دهه از عمرش را در کوچه پس کوچه های محله جامی و شیخ هادی و جمهوری گذرانده بود. خانه ای در خیابان کسری که تنها چند کوچه از خانه اردشیر محصص بالاتر بود و حالا خانه ای است فراموش شده.

پرویز شاپور کارمند وزارت دارایی بود. از آن وزارتخانه ثروتمند ماهانه مقرری اش را می گرفت ولی دلش با طنز و کاریکاتور و طراحی و در یک کلمه دلش با مطبوعات بود. مطبوعاتی که از قبلِ آن چیز دندانگیری نصیبش نمی شد و ظاهرا در آغاز با یک جور کنجکاوی پایش به آن باز شد و دیگر نتوانست از آن دل بکند و خودش را خلاص کند. تا پایان عمر رابطه مستمرش را با مطبوعات و مجلات طنز حفظ کرد و در همان مطبوعات توانست طنزنویسی صاحب سبک شود و مهر قالبی را به نام خود بزند.

پرویز شاپور زندگی غم انگیزی داشت. با آن که طنزهایی با نام کاریکلماتور می نوشت در تار و پود اغلب شان غمی نهفته بود که خیلی زود خنده را بر لب مخاطب می خشکاند. یکی از کاریکلماتورهایش این بود که «غم، کلکسیون خنده ام را به سرقت برد»؛ جمله ای به شدت تصویری که بارها سابقه اش را در شعرها و رمان ها و داستان های ادبیات جهان شاهد بوده ایم.

 

بدون شک جدایی او از فروغ فرخزاد چنان آواری به مرور زمان بر جسم و روح او فرود آورد که هیچ گاه نتوانست از زیر آن آوار تاریخی رها شود و خودش را بیرون بکشد. نام او گره خورده بود به نام فروغ فرخزاد، شاعری که با مرگی غم انگیز در دهه سی زندگی از دنیا خداحافظی کرد. شاپور همه تلاشش را کرد که از کنجکاوی مطبوعات و رسانه خودش را در امان دارد و از پرسش های آنها فرار کند.

 

در همه 33 سالی که بعد از مرگ فروغ زندگی کرد، بارها مطبوعات دست به بزرگداشت و ستایش زندگی و شعر شاعری زدند که ادبیات معاصر خودش را به او مدیون می داند اما در همه این صفحه ها که سال به سال روی هم بیشتر تلنبار می شدند، جایی برای پرویز شاپور ظاهرا نبود و این به خاطر تاکتیکی بود که شاپور در سال های بعد از مرگ فروغ در پیش گرفته بود: سکوت. سکوتِ شاپور، در یک دهه پایانی عمرش انگار او را بیش از پیش منزوی و کم رمق کرد و در یک کلام می توان گفت او از تاکتیک خودش خسته شده بود و به چیزهایی پناه برده بود برای آرامش و فراموشی. خودش گفته بود: «همه مردم جهان به یک زبان سکوت می کنند.»

اما اینها همه فقط حاشیه ای است بر زندگی مردی که بیش از چهار دهه جمله های قصار و حکیمانه ساخت و قالبی را ابداع کرد که پیشنهاد تازه ای بود برای ژرف اندیشیدن.

گفتگو با کامیار شاپور درباره زندگی پدرش؛ پرویز شاپور

مجید حسینی: پرویز شاپور 18 سال پیش از دنیا رفت و برای پسرش، کامیار یا آن طور که خودش صدا می زد کامی، تصویری که از او باقی مانده تصویر مردی است طناز و البته غمگین. پرویز شاپور بعد از جدایی از فروغ فرخزاد به تنهایی خو گرفت و طرفدار عشق افلاطونی شد. او مبدع کاریکلماتور بود و در تاریخ طنز معاصر فارسی نیز او را با همین لقب می شناسند.

وقتی پرویز شاپور از دنیا رفت شما بزرگ شده بودید و سال ها با او زندگی کرده بودید. الان که به گذشته نگاه می کنید چه تصویری از او در ذهن دارید؟

- پدرم در ذهن من خیلی حضور دارد. مدام یادش می کنم و در رابطه با خیلی کارها به یاد می آورم که پدرم چه رفتاری می کرد. الان هم دارم کتابی می نویسم که خاطرات من از اوست و همین طور حرف ها و کارهایی که از او به ذهنم می آید. بعضی از این خاطرات خیلی خنده دار است و البته وقایعی هم در این خاطرات بلندمدت هست که حزن آلود و غمگین است. حدود 200 صفحه از این کتاب را نوشته ام و خب دِینی است که به پدرم دارم. نامه هایی که پدرم به من – زمانی که انگلیس بودم – نوشته بود شهریور بیرون می آیند و توی این نامه ها متوجه شدم او چه حمایت های مالی بی دریغی از من کرده بود.

گفتید خاطرات طنز آمیزی از او توی ذهن تان هست، خب مثل چی؟

- بعضی از اینها جذابیت شان به خاطر لحن پدرم است. مثلا با لحن خاصی تعریف می کرد که دو نفر از گاوی شیر می دوشیدند. یکی شان که رئیس بود هی می گفت بدوش بدوش و آن یکی که کارگرش بود هی می گفت من می گم نر است و شما هی می فرمایید بدوش! خب این خاطره فکاهی نیست ولی خصوصیتی مخصوص به پرویز شاپور دارد. این طنزها از تجربه زندگی با او در ذهن من مانده.

 

یا مثلا در ایام قدیم که حمام عمومی و خزینه بود پدرم می گفت وقتی من بچه بودم دایی ام یک بار مرا به حمام برد و آنجا نمره ای گرفتیم و وارد شدیم. آنجا دایی ام به حمامی گفت «بستن بیاور». من فکر می کردم منظورش بستنی است و ذوق کردم اما بعد دیدم حمامی دو سه تا لُنگ آورد و شروع کرد به بستن آنها دور ما. اینها ماجراهای خنده دار خاطرات من از پدرم است. اما صحنه های حزن آلود و غم انگیز فراوانی هم در زندگی پدر بود.

 

تصویر سیاه و سفیدی از پدر در ذهن شما هست که هم شادی دارد هم غم، اما این غم و اندوه ها از کجا می آمد؟

- خب کلا زندگی همین طور است، اما غم های پدرم منشأهای مختلفی داشت. احساس می کنم که شاید این غم ها به خاطر فقدان فروغ بوده باشد یا به خاطر مسائل اقتصادی. ولی عمده اش به نظرم اقتصاد بود. پدرم کارمند وزارت دارایی بود و دوره ای که از انگلیس برگشتم او بازنشسته بود. او چندان علاقه ای به درست کردن اقتصادش نداشت و عمده علاقه اش به کارهاش بود.

می خواهید بگویید سر مسائل اقتصادی ناراحت بود؟

- نه ناراحت نبود. برداشت من این بود که او غمگین است. به خصوص سال های آخر عمرش احساس غمگینی می کرد ولی درباره اش حرف نمی زد. گاهی در شرایطی قرار می گرفتیم که سخت بود و غمگین می شد.

هویت پرویز شاپور گره خورده به کاریکلماتور؛ این کاریکلماتورها چطور به ذهنش می آمدند؟

- کارش سیر خاصی داشت. پدرم بعد از ازدواج با فروغ به اهواز رفت و دو سه سالی زندگی مشترک داشتند. تابستان وقتی هوا گرم می شد فروغ مرا به تهران می آورد ولی پدرم اهواز می ماند و کار می کرد. از همان زمان که در اهواز بود برای مطبوعات محلی طنز می نوشت. وقتی تهران آمد توی مجله توفیق نوشت و جزو هیئت تحریریه شد و بعضی از مطالبی که آنجا نوشت، برعکس کاریکلماتورهاش طولانی بودند.

 

در همین مجله مطالب طنزی مثل «یادداشت های دختر حوا» نوشت درباره دخترهای شیک و پیک آن دوران که جمله های کوتاهی بودند. در واقع جنین کاریکلماتورها آنجا شکل گفت. بعد از سال ها که توی توفیق بود با کسانی مثل اردشیر محصص و بیژن اسدی پور و عمران صلاحی آشنا شد و با محصص خیلی دوستی کرد. محصص بود که پدرم را تشویق کرد به طراحی کردن. محصص قناسی هایی را که در کار پدرم بود دیده بود دوست داشت. این بود که هم طراحی می کرد هم طنز می نوشت و بعد هم کاریکلماتور نوشت که آقای شاملو این اسم را روی کارهاش گذاشت. کسان دیگری هم می نوشتند مثل جواد مجابی یا منشی زاده. البته من از سابقه تاریخی قضیه خبر ندارم.

ولی کار آنها قبل از کار پرویز شاپور احتمالا نبوده.

- من استناد می کنم به نامه های خودش که به من نوشته بود. طبق آن نامه ها که شهریور منتشر می شوند شاملو به جواد مجابی حمله کرده بود سر همین قضیه کوتاه نویسی. ظاهرا احساس کرده بود مجابی تقلید کرده و شاملو به او حمله کرده.

خُب وقتی به دوران پختگی رسید و فرم را پیدا کرده بود کاریکلماتورها چطور به ذهنش می آمد؟

- پدرم وقتی درگیر این کار شده بود و حرفه ای شده بود به کافه ای می رفت به اسم کافه آنوش که نزدیک خانه ما، یعنی خیابان جامی بود. می رفت آنجا و در ازدحام کافه کار می کرد اما نمی دانم آنجا کاریکلماتور می نوشت یا نه. من ندیدم. اما میدانم آنجا زیاد طراحی کرد. ما در خانه دو طبقه ای زندگی می کردیم که پایین اش مادربزرگ و عمویم بودند و طبقه بالا هم من و پدرم بودیم. پدر اتاق ساکتی داشت رو به باغ.

 

از وقتی یادم می آید پدرم به خاطر کمردرد روی تخت دراز می کشید و دفتر و قلم را دست می گرفت و چیزهایی را که به ذهنش می رسید بلندبلند می خواند تا خوب چکش کاری کند. همانطور درازکش توی دفترچه اش می نوشت. البته سال آخری دیگر نمی نوشت. روی تخت دراز می کشید و من قلم و کاغذ به دست می گرفتم و او می گفت و من می نوشتم. الان از پدرم دوتا کتاب توی بازار است که اولی کتاب قطوری به نام «قلبم را با قلبت میزان می کنم» است که حاصل چند دهه کاریکلماتورنویسی اوست و یکی هم کتابی به اسم «پایین آمدن درخت از گربه» که کم حجم است و یادگار سال های آخر است.

 

بعد از فوت مادربزرگم که طبقه پایین زندگی می کرد گاهی من و عموخسرو پایین می نشستیم، پدرم از پله ها پایین می آمد و می گفت «کار جواب کرده.» گاهی نمی توانست تمرکز کند و می گفت هر چه زور می زند دیگر چیزی به ذهنش نمی آید.

 

پرویز شاپور با مطبوعات همکاری زیادی کرد. درست است که خودشان کارمند وزارت دارایی بودند ولی چیزی از مطبوعات نصیب شان می شد؟

- مطبوعات تریبون پدرم بود و هر کاری که می کرد از طریق مطبوعات ارائه می شد. مطبوعات ستون عمده ای بود در کارش و تمام زندگی با مطبوعات سرش را گرم می کرد.راجع به درآمد از راه مطبوعات می گفت همین که پول قلم و کاغذ را از طریق آنها در بیاورد راضی است اما این درآمد خیلی ناچیز بود. وقتی برای توفیق کار می کرد گاهی برادران توفیق چیزی به او می دادند که اصلا قابل توجه نبود. در دوره جدید هم فقط برای گل آقا می نوشت که پول خیلی ناچیزی هر ماه یا دو ماه یکبار به او می دادند.

پس درآمدی نبود که بتواند به آن اتکا کند؟

- اصلا. مردم فکر می کنند کسی که شهرت دارد درآمد هم دارد اما این طور نبود. پدرم با آن که شهرت زیادی پیدا کرده بود، از نظر مالی چیزی نداشت. کسانی مانند پدرم و اردشیر محصص کارهای ژورنالیستی زیادی کردند ولی درآمد ناچیزی داشتند. مطبوعات تریبون شان بود و برای شان اهمیت داشت، توی مطبوعات پدرم آشنا زیاد داشت و گاهی از طریق همین مطبوعات کمپین هایی برای کمک به کسانی راه می انداخت که یک نمونه اش احقاق حق عموی ام بود که شرکت نفت در حقش ظلم کرده بود.

گفتید  مطبوعات برای پدرتان اهمیت داشت و به آن زیاد فکر می کرد. هیچ وقت شده بود درباره آینده صفحه های طنز در مطبوعات حرفی بزند؟ که ممکن است کاریکلماتور یا طنز مطبوعاتی سطحی شود و به ابتذال کشیده شود.

- پدرم بارها در نامه هایش نوشته بود که کارهایش تا وقتی در مطبوعات چاپ نشوند نمی تواند آنها را ارزیابی کند. این طوری قوت و ضعف کارها را می دید و آنها را برای کتابش انتخاب می کرد. او راجع به کار خودش مطمئن بود و به آن ایمان داشت. مدعی بود که قالب کاریکلماتور را خودش به وجود آورده و می گفت خیلی از کسانی که علوم می خوانند آن دانش را فقط پس می دهند، ولی معتقد بود خودش چیزی را به اسم کاریکلماتور خلق کرده. بنابراین به نوآوری خودش اطمینان داشت.

 

اما مسئله ابتذال و لودگی در طنز مطبوعاتی مسئله جدیدی نیست و حتی در دوره سابق هم بود. کار پدرم و اردشیر محصص کارهای سنگین و فاخری بودند. یادم می آید آن موقع اردشیر محصص صفحه ای گرفته بود در مجله زنان و کاریکاتور می کشید ولی کارش دوام نیاورد و بعد از سه چهار نوبت آن صفحه را بستند چون با ذائقه ها جور نبود. راجع به آینده طنز باید بگویم چنین نگرانی همیشه بوده و مختص به ایران هم نیست. اما درباره پدرم می توانم بگویم کتاب های او ریشه گرفتند و الان هم مدام تجدید چاپ می شوند. البته محبوبیت کارهایش از شعرهای فروغ کمتر است و سیر تجدید چاپ کتاب هایش هم کمتر است از شعرهای فروغ.

از فروغ صحبت کردید. آن جدایی تاثیر زیادی روی زندگی پدر شما گذاشت، هیچ وقت درباره آن جدایی با شما صحبت کرد؟

- خیلی کم. پدرم تودار نبود ولی راجع به این موضوع خیلی کم صحبت می کرد. گاهی حرف می زد و چیزهایی می گفت. تا آنجا که خودش به من گفت علت جدایی شعر «گناه» بوده است.

یعنی این شعر این اندازه برای پرویز شاپور گران آمده بود؟

- بله، تاثیر زیادی گذاشت و البته عجیب هم نبود. وقتی به آن دوران و خصوصا ایران آن دوران نگاه کنیم، ماجرای جدایی آنها که پیش آمد، اوایل دهه 50 میلادی بود. بیتل ها دهه 60 میلادی آمدند و برای این که به شما نشان دهم مردسالاری در انگلیس دهه 60 چطور بوده به آهنگی اشاره می کنم که بیتل ها بعدا سعی کردند آن را از سابقه کارشان حذف کنند. بیتل ها آهنگی دارند که در بخشی از ترانه اش می گویند «معشوقه ام، من بیشتر ترجیح می دهم تو را مُرده ببینم تا با مرد دیگری.» این را گفتم که بگویم نباید پدر را خیلی هم مقصر بدانیم. البته نمی خواهم پدرم را تبرئه کنم، اما به هر ترتیب من آن موقع نمی توانستم روی این ماجرا تاثیری داشته باشم.

 

وقتی بزرگ تر شدید سعی نکردید درباره تصمیم پدر قضاوتی کنید؟

- پدرم نگذاشت من فروغ را ببینم اما کی می دانست این طور می شود؟ کی می دانست فروغ در 32 سالگی تصادف می کند و می میرد. سرنوشت بود. پدرم نشریاتی را که راجع به فروغ نوشته بودند آرشیو کرد تا همه آنها را تحویل من بدهد و من خودم بخوانم و قضاوت کنم. حاصل آن آرشیو شد کتاب «جاودانه زیستن، در اوج ماندن» که انتشارات مروارید چاپشی کرده. اینکه پدرم چرا آن کار را کرد به خودش مربوط است ولی این رفتارش را محکوم می کنم که اجازه نمی داد من فروغ را ببینم.

 

کار درستی نکرد. استدلال پدرم این بود که من «دو هوائه» می شو. خُب من با این که فروغ را ندیدم کلا «دو هوائه» هستم. وقتی 18 سالم شد کم کم شروع کردم به معاشرت با خانواده مادرم و آن موقع هم دیگر فروغ رفته بود.

تا 18 سالگی اجازه نداشتید؟

- مسئله اجازه نبود. از آن طرف هم کسی سراغی از ما نمی گرفت. یادم هست دبستانی بودم که دوستم با خانواده اش ما را با خانواده به شمال دعوت کرده بود. خانواده دوستم از خانواده های مقامات بالا و ثروتمند بود. ما را بردند در مُتلی در شمال فریدون، دایی من، آنجا برنامه داشت. من او را روی سِن دیدم.

 

روز بعد وقتی داشتیم توی ساحل قدم می زدیم ناگهان دیدم فریدون رد شد ولی هیچ آشنایی نداد و اشاره ای نکرد. خود فروغ یک بار وقتی کلاس هشتم بودم آمد دم مدرسه که دیدمش. پدرم موافق نبود من ارث مادرم را بگیرم. خب چه عرض کنم؟ چیزی هم نمانده بود که به من برسد. البته من از کتاب های فروغ چیزهایی می گیرم ولی بقیه چیزها را خدا می داند که کجا رفتند.

وقتی بزرگ شدید پدرتان تفسیر خودش را از شعر «گناه» به شما نگفت؟

- نه. اما مطمئنم که یکی دو بار پدرم گفت علت جدایی آنها سر شعر «گناه» بود؛ ولی هیچ وقت آن را برای من تحلیل نکرد.

شما چطور؟ کنجکاو شدید که این شعر را بخوانید و تفسیرش کنید؟

- البته که کنجکاو شدم و رفتم خواندم اما این فقط یک شعر است و چیز مستندی در کار نیست و من اطلاع بیشتری هم ندارم. کارهای هنری زیادی را می بینیم که تنها یک ادعا هستند و طبیعتا عملی را هم بر نمی انگیزند. پدرم یک بار از فروغ صحبت کرد و گفت فروغ شعر را به نشریه ای داد و آن نشریه به جای شعر فروغ شعر پریای شاملو را منتشر کرده و البته فروغ خیلی هم خوشحال شده بود. یا مثلا پدرم می گفت یک روز با فروغ به بازار رفته بودند تا از حجره آقای گل نراقی یک دست فنجان گلسرخی بگیرند.

 

یکی از مسیرها را با درشکه رفته بودند و فروغ از درشکه خوشش نیامده بود. من بر اساس این حرف ها از مادرم تصویر ساختم، نه بر اساس شعرهایش. دو نفر بودند که درباره فروغ حرفی نزدند. یکی پدرم بود و یکی هم ابراهیم گلستان. گلستان، سکوتش را اخیرا شکست ولی پدرم برای همیشه سکوت کرد و با مطبوعات درباره فروغ حرفی نزد.

پرویز شاپور امیدی داشت آن زندگی دوباره شکل بگیرد؟

- فکر نمی کنم. اما آن جدایی روی پدرم تاثیر بدی داشت. پدرم یک پسردایی داشت به نام دکتر ضرابی، ایشان می گفتند پرویز بعد از آن جدایی بود که به الکل پناه برد و دیگر هیچ وقت ازدواج نکرد. اواخر عمر البته عقایدش هم تغییر کرده بود. توی طرح ها هم این را می شد دید که به سمت عشق افلاطونی رفته و طرفدار این عشق شده است.

 

کاریکلماتور بعد از پرویز شاپور به کدام سمت و سو رفت؟

رؤیا صدر – طنزنویس و پژوهشگر: می گویند زمانی که پرویز شاپور همکار روزنامه توفیق بود نوشته هایش را روی کاغذهای بسیار کوچکی به اندازه دو بند انگشت برای ستون هایی چون «برخورد عقاید و آرا» و «دارالمجانین» می نوشت. این نوشته ها بنا بر چیزی که مسعود کیمیاگر آن را «ناآشنایی و نبودن زمینه ذهنی لازم» میان مسئولین وقت نشریه می خواند اکثرا از سبد نوشته های غیر قابل چاپ سر در می آورد!

شاپور بعدها گفت که فشار روی او برای نوشتن به سبک های معمول آن روزها به نتیجه ای نرسید، چرا که قلم موجز و نگاه شاعرانه و بازیگوشانه شاپور، در قالب های مرسوم نمی گنجید. پس از آن این گونه نوشته ها از او در «خوشه» منتشر شد و توسط احمد شاملو «کاریکلماتور» نام گرفت. آن روزها کمتر کسی فکر می کرد که این جملات کوتاه به عنوان سبکی مستقل در طنز به رسمیت شناخته شود، که اگر این گونه بود شاید وسواس بیشتری برای نامگذاری خوش آهنگ تر آن صورت می گرفت!

در این میان برخی کاریکلماتور را شیوه شخصی و خصوصی شاپور می دانند که با او شروع و با او تمام شده است. شکی نیست که کاریکلماتورهای شاپور علیرغم تمام تمامی فراز و فرودهایش به خاطر برخورداری از شاعرانگی و ظرافت، یکه و بی مانند است، ولی این امر تداوم نوع ادبی «کاریکلماتور» را پس از او نفی نمی کند.

هنر شاپور بازتعریف قالبی است که جسته و گریخته جای پای آن را در آثار ادبی دیده ایمن و بر بیان دریافت های شاعرانه، شوخ طبعانه و تصویری استوار است. چندی پیش در «دایره اتفاق نویسندگان تاجیک» شاعری این شعرش را برایم خواند: «حیران اندیشه بادم/ که گیاه را می بوسد؟ و به خاک می افکند». این اثر را می توان به خاطر برخورداری از بازی های زبانی که گفتنی ها را به شکلی موجز و شوخ طبعانه در ذهن، دیدنی می کند، کاریکلماتور خواند.

از این دست نمونه ها در آثار آدبی کلاسیک و مدرن ایران و جهان می توان یافت. از این رو آثار شاپور نه آغازگر کاریکلماتور است و نه نقطه پایان آن، بلکه تعریف دوباره و تعیین محدوده آن به عنوان یک نوع ادبی است. آثار او با همه فراز و نشیب هایش راهی را پیش روی طنز فارسی گشود که در جهان رسانه ای شده امروز بیش از هر زمان دیگر روز آمد است. بی سبب نیست که برخی گفته اند شاپور ده ها سال از زمان خود جلوتر بود.

 

رویکرد به پست های مینیمال، در ابتدا موجی بود که وبلاگستان با خود آورد و فضای رسانه ای را تحت تاثیر قرار داد. بعدها با گسترش رسانه ها و رویارویی مخاطب با حجم عظیمی از پیام و انتقال پیام به کوتاه ترین شکل ممکن بیش از پیش اهمیت یافت و بر ذائقه مخاطب اثر گذاشت و به همین نسبت طیف گسترده کاربران فضای مجازی را به استفاده از قالب کاریکلماتور کشانید. تا آنجا که مهدی فرج اللهی سال ها پیش در یادداشتی خبر از شناسایی بیش از 300 کاریکلماتورنویس داد.

شک نیست که تعداد زیادی از آثار این افراد از ارزش ادبی لازم برخوردار نبوده و چه بسا با تعریف کاریکلماتور (که مبتنی بر حضور همزمان سه مولفه ایجاز، نزدیک ساختن وجه نوشتاری زبان به وجه دیداری و طنز است) فاصله گیرد ولی نمی توان از حضور نویسندگانی در کاریکلماتور امروز چشم پوشید که به تناسب فضای ذهنی و یا زبان زمانه به نوآوری و یا ارائه سبک جدید دست زده اند، مثل سهراب گل هاشم که مضمون اجتماعی و سیاسی به آن داده، و یا مثل نجیب الله دهزاد (نویسنده افغان) که کابوس افغانستان جنگ زده را با تلخ ترین زبان در کاریکلماتورهایش تصویر کرده است. اگرچه در این میان کاریکلماتور در سایه رشد تعداد کاربران فضای مجازی و روز آمدیش «هاله کمیابی» خود را از دست داده و در این میان آثاری به تولید انبوه می رسد که ممکن است اکثر آنها از حداقل ارزش نیز برخوردار نباشد.