در سال 95، پس از آنکه توافق برجام به امضای ایران و کشورهای 1+5 رسید و بخشی از تحریم‌ها لغو شد، شرایطی به وجود آمد تا هیات‌های بلندپایه‌ای از خودروسازان خارجی، به‌ویژه شرکت‌های فرانسوی از جمله پژو و رنو، بیش از هر خودروساز دیگری به سرمایه‌گذاری از نوع مشترک و ۵۰ درصدی در ایران تمایل نشان دهند، چراکه ایران در طول دهه 80 یکی از بزرگ‌ترین بازارهای تولید خودروهای فرانسوی بود و حدود 40 درصد خودروهای تولید ایران، تحت برندهای فرانسوی مثل پژو، رنو، سیتروئن تا قبل از شروع تحریم‌ها تولید می‌شد.  

پیشینه حضور خودروسازان فرانسوی در بازار کشور به بیش از یک دهه باز می‌گردد. پژو تا سال ۱۳۹۱ در ایران با شرکت ایران خودرو همکاری داشت. با آغاز سال ۱۳۹۱ و تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران و هم‌زمان شدن این موضوع با مساله همکاری مشترک جنرال موتورز و پژو، زمزمه‌های پایان همکاری چندین ساله پژو و ایران‌خودرو به وجود آمد و درنهایت در اواخر تابستان همین سال، همکاری پژو و ایران خودرو به حالت تعلیق درآمد و در پی آن چند مدل از پرتیراژترین محصولات ایران خودرو دچار افت شدیدی شدند. این اتفاق، از یک سو خسارت‌های سنگینی را به شرکت خودروسازی فرانسه وارد کرد و از سوی دیگر و همان‌طور که پیش‌بینی شده بود، ایران خودرو نیز با کاهش تولید به دلیل قطع واردات قطعات خودرو مواجه شد. 

به هر حال ایران، بازار خوبی برای پژو بود زیرا خودروهای 206 و 405 که در ایران تولید می‌شد خودروهای روز پژو نبودند و با حداقل تکنولوژی تولید می‌شد. البته هدف پژو در ایران فروش محصولات خود در بازار ایران بود و نه انتقال تکنولوژی به خودروسازان و قطعه‌سازان داخلی. همین موضوع ضربه سنگینی به صنعت خودروسازی کشور نیز وارد کرد.  شرکت خودروسازی رنو نیز از سال ۲۰۰۳ با تاسیس یک سرمایه‌گذاری مشترک (جوینت ونچر) با دو شرکت خودروسازی سایپا و ایران‌خودرو فعالیت خود را در ایران آغاز کرده بود. رنو تنها خودروساز خارجی بود که علاوه‌بر انتقال تکنولوژی، نسبت به سرمایه‌گذاری مشترک در زمینه تولید خودرو در ایران اقداماتی انجام داد. این شرکت فرانسوی تا قبل از آغاز تحریم‌ها، سهم ۲۰ درصدی از تولیدات خودرو در ایران را در اختیار داشت.

در واقع می‌توان گفت که بزرگ‌ترین قرارداد صنعت خودرو در بازار ایران، قرار داد با شرکت رنو بود که در سال1383 با نام قرار داد ال 90 بسته و اولین محصولاتش در سال 1385 وارد بازار شد. با این حال پس از سخت شدن تحریم‌های غرب علیه ایران، انتقال تکنولوژی این خودروساز فرانسوی به کشور ناتمام ماند و شرکت رنو ارتباط خود را با ایران قطع کرد. رفتن رنو از ایران نیز باعث ایجاد چند مشکل بزرگ در خودروسازی کشور شد. برخی قطعات اصلی از جمله موتور خودروها داخلی‌سازی نشد و برخی دیگر نیز تحت لیسانس تولید شد، اما در پی قطع ارتباط از جانب شرکت لیسانس‌دهنده، حق تولید نیز از ایران سلب شد.

صنعت خودرو ایران، پس از تحریم

همان‌طور که در ابتدا گفته شد، بالاخره و پس از تلاش دستگاه دیپلماسی کشور، توافقنامه برجام در تابستان سال 94 به امضا رسید و در دی ماه همان سال اجرایی شد. با اجرایی شدن برجام و برداشته شدن بخشی از تحریم‌ها، زمزمه توافق خودروسازان داخلی با خودروسازان فرانسوی و شرکای قدیمی شنیده و انتقادهای زیادی به این اتفاق وارد شد. بدعهدی فرانسوی‌ها در دوران تحریم، اصلی‌ترین محوری بود که منتقدان در مورد همکاری دوباره شرکت‌های داخلی و خارجی مطرح کردند. با وجود این، خودروسازان کشور مذاکرات خود را پیش بردند که ماحصل آن امضای دو قرارداد و یک تفاهمنامه بود. در این میان پژویی‌ها زودتر از رنویی‌ها جای پای خود را با امضای دو قرارداد محکم کردند. پس از امضای قرارداد پژو با ایران‌خودرو و همچنین امضای اولیه بین سایپا و سیتروئن، تفاهمنامه همکاری شرکت رنو نیز با ایدرو در حاشیه نمایشگاه پاریس با حضور محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت وقت به امضا رسید.

پای رنو به ایران باز شد

با لغو تحریم‌ها، توافقنامه همکاری میان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و شرکت فرانسوی رنو در قالب سرمایه‌گذاری مشترک (جوینت ونچر) امضا و بر مبنای آن قرار شد شرکت رنو نیسان مراکز مهندسی، توزیع، فروش و خدمات پس از فروش خود را به‌صورت مستقیم در ایران راه‌اندازی کند. به عبارت دیگر قرار شد ظرفیت همکاری دو طرف گسترش و حضور رنو در ایران افزایش یابد. از سوی دیگر و به دنبال امضای این تفاهمنامه، مقرر شد اوایل سال ۲۰۱۸ میلادی، طرفین وارد فاز اجرایی و تولید شوند. در جریان امضای این تفاهمنامه نیز کارلوس گون، مدیرعامل رنو اعلام کرد که بازار خودروی ایران تا سال ۲۰۲۰ میلادی، دو میلیون ظرفیت خواهد داشت و این ظرفیتی غیرقابل انکار است. مدیرعامل رنوپارس نیز بارها بر این مساله تاکید کرد که تصمیم دارد ایران را به پایگاه صادرات خودرو در خاورمیانه تبدیل کند. نکته قابل توجه در این زمینه این بود که در امضای تفاهمنامه همکاری ایران و شرکت خودروسازی رنو، این دو شرکت تعهداتی را پذیرفتند که یکی از مهم‌ترین آنها، تامین یک سایت تولیدی در ایران برای آغاز به کار خودروساز فرانسوی بود. به همین منظور بنا شد سایت بن‌رو (واقع در شهرستان ساوه و متعلق به سایپا) در اختیار رنویی‌ها قرار گیرد تا آنها نسبت به تجهیز آن اقدام کنند و تولید محصولات جدید خود را کلید بزنند.

 ورود پژو به ایران

اما شرکت خودروسازی پژو که به‌دلیل ترک یک شبه ایران و بی‌تعهدی برای تامین قطعات محصولاتی که در کشور تولید می‌کرد، چهره‌ای ناخوشایند از خود به یادگار گذاشته بود، برای حضور دوباره در بازار خودروی ایران با انتقادهای زیادی از سوی کارشناسان اقتصادی و مخالفت آنها مواجه بود.

در واقع مخالفان داخلی، بخش مهم انتقادات از پژو را به عدم اعلام جزئیات قرارداد ایران خودرو و پژو به‌خصوص در بحث سرمایه‌گذاری، مربوط می‌دانستند و معتقد بودند که این قرارداد محرمانه به امضا رسیده است. علاوه‌بر این گفته می‌شد که قرارداد پژو عایدی خاصی برای صنعت خودروی کشور ندارد و این شرکت نه قصد سرمایه‌گذاری مستقیم در ایران را دارد و نه کمکی به توسعه ایران خودرو در مسیر جهانی شدن خواهد کرد. با وجود این، دو طرف ایرانی و فرانسوی بدون توجه به هشدارها و انتقادهای وارده، خارج از هیاهوی رسانه‌ای و در سکوت خبری، مدت‌ها در یکی از سالن‌های ایران‌خودرو مقدمات امضای قرارداد را فراهم کردند. در همان زمان یکی از مدیران ارشد پژو و در پاسخ به انتقادهای وارده به این قرارداد و محرمانه بودن آن، اعلام کرد که دولت آمریکا فشار جدیدتری به پژو وارد و از همین رو این شرکت برنامه سرمایه‌گذاری در ایران را بایگانی کرده است. به هر حال و با وجود حواشی زیاد، قرارداد همکاری میان ایران و فرانسه در حوزه خودرو در اردیبهشت 95 به امضای دوطرف رسید. قرارداد ایران‌خودرو و پژو به‌صورت سرمایه‌گذاری مشترک منعقد شد و هر دو شرکت، سهمی ۵۰ درصدی از شرکت مشترک داشتند.

دلایل حضور خودروهای فرانسوی در ایران

خودروسازان فرانسوی در پسابرجام، نخستین شرکت‌های خودروسازی بودند که برای امضای قرارداد با شرکت‌های ایرانی وارد مذاکره شدند. کارشناسان صنعت خودرو معتقدند که شاید دلیل عقد قرارداد با فرانسوی‌ها به این دلیل بوده که در کوتاه‌مدت فرصت زیادی برای انتخاب شرکت دیگری وجود نداشت. از سوی دیگر و با توجه به اینکه در گذشته، زیرساخت‌های همکاری با فرانسوی‌ها در صنعت خودرو وجود داشت، همکاری دوباره با این شرکت‌ها به سرمایه‌گذاری کمتری نیاز داشت و همکاری‌ها در زمان کوتاه‌تری به نتیجه می‌رسید.  علاوه‌بر این، به نظر می‌رسید سلیقه ایرانیان در انتخاب خودرو گرایش بیشتری به سمت خودروهای فرانسوی دارد. همین موضوع فضای بهتری را برای دو خودروساز فرانسوی فراهم می‌کرد تا پیش از ورود رقبا به بازار خودروی ایران، جای پای خود را در صنعت خودروسازی کشور محکم کنند. این در حالی است که محصولات خودرویی فرانسوی در اروپا نیز از مقبولیت بیشتری برخوردار است. از سوی دیگر کارشناسان زیادی بر این باور بودند که استانداردهای ژاپنی، کره‌ای و شرکت‌های آسیای شرقی در حوزه خودروسازی نسبت به استانداردهای اروپایی و فرانسوی متفاوت است؛ بنابراین اگر قرار باشد خودروسازان و قطعه‌سازان کشور با استانداردهای دیگر کشورها منطبق شوند، به‌طور قطع تولید محصول جدید نیاز به زمان بیشتر و حجم سرمایه‌گذاری بالاتری دارد.  امیر سیم‌دار، یک کارشناس صنعت خودرو در این زمینه گفته بود که برآورد بازار و سلیقه مشتریان نشان می‌دهد خودروسازان فرانسوی از این جهت که ارائه محصولات آنها در بخش خدمات پس از فروش با مشکل کمتری روبه‌رو است، جلو هستند و تعمیرکاران و نمایندگی‌های خدمات پس از فروش با این محصولات آشنایی دارند. البته نباید از این مساله غافل شد که قیمت‌هایی که برای خودروهای تولید مشترک با پژو در نظر گرفته شده، خرید این محصولات برای قشر متوسط و پایین جامعه را غیرممکن می‌کند.

قراردادهای بی‌حساب و کتاب

 در حالی که دولتمردان و فعالان صنعت خودروی وابسته به دولت از ورود و فعالیت دوباره دو خودروساز فرانسوی به کشور اظهار خرسندی کردند و امضای قرارداد با رنو و پژو را یکی از دستاورد‌های مهم برجام دانستند، رئیس دانشکده خودروی دانشگاه علم و صنعت معتقد است که امضای تفاهمنامه با رنو و انعقاد قرارداد با پژو یک فاجعه بود. محمدحسن شجاعی فرد معتقد است که خودروسازان در قرارداد با فرانسوی‌ها ذوق زده شده‌اند ولی علاوه‌بر ارائه امتیازات، بازار را دو دستی تقدیم آنها کردند. پژو آمد و قرارداد بست اما اعلام نکرد که مبنای این قراردادها چه بود؟ از یک سو خودروساز ایرانی سرمایه و بازار ایران را می‌دهد و از سوی دیگر الزامی هم به صادرات محصولات مشترک نیست. در چنین شرایطی طبیعی است که هر کسی آماده انعقاد چنین قراردادی باشد. برای مثال فرانسوی‌ها در قرارداد ال 90 برعکس تمام دنیا عمل کردند. آنها یک پلت‌فرم را که باید 10 اتاق روی آن زده شود به دو شرکت ارائه و اعلام کردند هر دو، یک اتاق بزنید. این اقدام واقعا اشتباه بود. در کجای دنیا، دو کارخانه رقیب یک خودرو تولید می‌کنند؟ وی همچنین در مورد قرارداد رنو با ایدرو نیز معتقد است که در این قرارداد تولید دو خودرو در کشور به صورت مشترک مورد توافق قرار گرفت. در حالی که پایه دو خودروی داستر و سیمبل همان ال 90 است.

آرزوهای بر باد رفته

حکایت قرارداد‌های منعقدشده ایران با خودروسازان فرانسوی، بی‌شباهت به ساخت خانه‌ای روی آب نیست. با پیروزی دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، خودروسازان معروف جهان از ادامه همکاری با خودروسازان ایرانی به‌شدت نگران شدند. این نگرانی برای دو خودروساز فرانسوی که با هدف سودآوری‌های کلان، بار دیگر به ایران بازگشته بودند، بیش از سایر شرکت‌های خودروسازی بود. چراکه اطمینان داشتند، انتخاب ترامپ، سرمایه‌گذاری آنها را در ایران تهدید خواهد کرد. ترامپ پس از روی کار آمدن، همان‌طور که در شعارهای انتخاباتی خود وعده داده بود، برجام را پاره و اعلام کرد حداکثر تحریم‌ها را اعمال خواهد کرد.  گروه خودروسازی پژو سیتروئن پس از انتشار سخنان ترامپ اعلام کرد: «امیدواریم اتحادیه اروپا پس از اعلام خروج ترامپ، موضعی یکپارچه در قبال وضعیت برجام و همکاری با ایران اتخاذ کند. ما نیز چون دیگر نقش‌آفرینان اقتصادی روند تحولات را دنبال و از موضع رسمی اتحادیه اروپا در این مورد تبعیت می‌کنیم. امیدواریم که اروپا در این مساله به نظری واحد و پایدار برسد.» اما شرکت رنو تا به امروز هیچ اظهارنظری در این مورد نکرده و موضع‌ این شرکت در قبال برجام بدون آمریکا و ماندن و نماندن، مشخص نیست. به نظر می‌رسد این عدم واکنش شرکت رنو به وضعیت پیش‌آمده ریشه در عدم‌سرمایه‌گذاری جدید این شرکت در ایران دارد. در واقع اگر پژو و سیتروئن با مواضع نه‌چندان شفاف، نسبت به خروج آمریکا از برجام و حضورشان در ایران واکنش نشان داده است، بیشتر به‌دلیل حفاظت از سرمایه‌گذاری‌شان است، اما رنو سرمایه‌ای نیاورده که بخواهد نگرانش باشد. حال پرسش اینجاست که با توجه به اینکه رنو رغبت زیادی برای حضور مستقل در ایران و گسترش بازار خود در کشور داشت، چه موضعی در قبال تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا و تحریم ایران خواهد گرفت؟

سرنوشت خودروسازان فرانسوی

به گفته تحلیلگران، شرکت‌های خودروسازی فرانسوی احتمالا بیشترین آسیب را در میان شرکت‌های اروپایی از تصمیم آمریکا به خروج از برجام خواهند دید. در واقع تحریم‌های تجاری آمریکا به صورت مستقیم بر شرکت‌های اروپایی تاثیری ندارد، اما اگر این شرکت‌ها به دنبال فروش خودرو یا قطعات در بازار آمریکا باشند، تبعات ثانویه تحریم‌ها گریبان این شرکت‌ها را خواهد گرفت. بنابراین اگر آنها از سیاست تجاری آمریکا تخطی کنند، ممکن است حق حضور در بازار آمریکا را از دست بدهند.

در حال حاضر شرکت رنو در آمریکا فروش ندارد، به این ترتیب رنو ممکن است به دلیل حضور در ایران از تحریم‌های آمریکا متاثر شود. شرکت پژو نیز در سال 1991 از آمریکا خارج شد، اما اخیرا اعلام کرده که قصد دارد مجددا وارد بازار این کشور شود.

براساس اعلام موسسه بی‌ام‌ای ریسرچ، ابهامات زیادی در مورد تحریم‌های تجاری آمریکا وجود دارد. این موسسه در گزارش خود می‌افزاید: «بخش خودرو یکی از بزرگ‌ترین منتفعان توافق هسته‌ای سال 2015 بوده و راه را برای میلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری شرکت‌هایی نظیر پژو سیتروئن و رنو باز کرده است... فوری‌ترین تاثیر خروج آمریکا از برجام احتمالا کاهش سرمایه‌گذاری‌های جدید خواهد بود تا زمانی که شرکت‌ها جزئیات بیشتری از تحریم‌ها به دست بیاورند. شرکت‌هایی که از قبل در ایران فعال بوده‌اند، به‌ویژه شرکت‌های اروپایی نیز با ابهام مواجهند، زیرا نمی‌دانند این تحریم‌های ثانویه چگونه بر شرکت‌هایی که در آمریکا فعالیت تجاری دارند تاثیر خواهند گذاشت.»

بی ام‌ای ریسرچ خاطرنشان کرده که یک دوره آماده‌سازی 120 روزه تا آغاز اجرای تحریم‌های آمریکا وجود دارد و دور نخست تحریم‌ها از جمله تحریم بخش خودروسازی برای ماه آگوست (مرداد) برنامه‌ریزی شده است. موسسه تحقیقاتی جفریز هم گفته، تاثیرات مالی تحریم‌ها بر شرکت‌های پژو و رنو که سهم حدود 40 درصدی از بازار 1.6 میلیونی بازار خودروی ایران را دارند، خیلی بالا نخواهد بود. این موسسه برآورد کرده که منافع مالی فعالیت‌های شرکت پژو در ایران حدود 200 میلیون یورو (240 میلیون دلار) فروش و سودی حدودا 10 میلیون یورویی (12 میلیون دلاری) است که 0.3 درصد از کل سوددهی این شرکت را تشکیل می‌دهد. میزان سود شرکت رنو در ایران نیز حدود 40 میلیون یورو (50 میلیون دلار) است که یک درصد کل سود این شرکت را تشکیل می‌دهد.  موسسه تحقیقاتی ایونکور‌ای اس‌ای هم گفته، اگر اتحادیه اروپا نتواند توافق با ایران را حفظ کند، تولید‌کنندگان فرانسوی ممکن است آسیب ببینند. خروج ترامپ از برجام سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های پژو و رنو در ایران را تهدید می‌کند، مگر اینکه اتحادیه اروپا بتواند توافق با ایران را حفظ کند. این به آن معناست که عدم حضور شرکت‌های فرانسوی در بازار آمریکا میزان آسیب‌پذیری آنها برای مجازات‌های احتمالی دولت آمریکا را کاهش می‌دهد.

نگرانی اروپا از تصمیم آمریکا

عده‌ای از کارشناسان صنعت خودرو در خوشبینانه‌ترین حالت بر این باورند که به‌رغم نقض برجام از سوی ایالات‌متحده آمریکا خودروسازان فرانسوی در ایران مانده و به همکاری با صنعت خودروی ایران ادامه می‌دهند.

اما نگرانی از تنبیهات مستقیم آمریکا علیه شرکت‌های مذکور، گمانه‌زنی در مورد خروج شرکت‌های خودروسازی خارجی از ایران را تقویت می‌کند. طبق مطالعه‌ای که مرکز تحقیقاتی بیزینس‌مانیتور انگلستان چندی پیش منتشر کرد، بسیاری از شرکت‌ها و به‌خصوص خودروسازان اروپایی از قطع همکاری با ایران متحمل زیان‌ هنگفتی خواهند شد. شرکت‌های رنو و پژو- سیتروئن پس از اعلام تصمیم ترامپ شاهد افت ارزش سهام خود بودند. پژو- سیتروئن در سال اخیر مناسبات خود را با ایران گسترش داده و فروش محصولاتش نیز در ایران رشد قابل‌توجهی داشته است. این شرکت خواستار موضع‌گیری یکپارچه اروپا درخصوص تحریم‌های جدید ترامپ شده، ‌اما اشاره‌ای نکرده است که چه تصمیمی در این خصوص می‌تواند منافع خودروساز فرانسوی و شریک ایرانی‌اش را تامین کند. حال باید منتظر ماند تا دو خودروساز فرانسوی چه تصمیماتی را برای ادامه همکاری با صنعت خودروسازی ایران خواهند گرفت.

*فرهیختگان