ثبت‌نام در دانشگاه بدون آزمون
ثبت‌نام دانشگاه بدون شرکت در آزمون در هر دانشگاه و هر مقطعی ممکن است متفاوت باشد. هریک از دانشگاه‌ها با توجه به سیاست‌های آموزشی خود در مقاطع مختلف و رشته‌های تعیین‌شده از سوی آموزش دانشگاه، اقدام به پذیرش دانشجو می‌کنند. در چند سال اخیر امکان ورود به دانشگاه بدون کنکور باعث شده عده زیادی که به دلایل مختلف در آزمون آن موفق نبودند، بدون هیچ آزمونی و صرفا براساس سوابق تحصیلی گذشته‌شان وارد دانشگاه شده و از مزایای تحصیل در دانشگاه بهره‌‌مند شوند. روزهای پایانی دی‌ماه امسال بود که سازمان سنجش آموزش کشور اطلاعیه‌ای در رابطه با پذیرش دانشجو در رشته‌های تحصیلی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی غیرانتفاعی، مراکز و واحدهای آموزشی دانشگاه پیام‌‌نور برای بهمن‌ماه 1397 برمبنای پذیرش صرفا براساس سوابق تحصیلی صادر کرد.
یکی از نکات مهمی که در این اطلاعیه جلب توجه می‌کند اینکه پس از آنکه مدارک داوطلبان بررسی شد، آنها باید بابت هزینه ثبت‌نام 22 هزار تومان از طریق سیستم پرداخت الکترونیکی در سایت سازمان پرداخت کنند. حال سوالی که وجود دارد این است که براساس چه رویکرد و قانونی هزینه ثبت‌نام از داوطلبان گرفته می‌شود؟ هزینه‌ای که متقاضیان باید یک‌بار برای ثبت‌نام در پذیرش بدون آزمون و یک‌بار برای ثبت‌نام در پذیرش با آزمون پرداخت کنند. این در حالی است که در تمام کشورها و دانشگاه‌های معتبر جهانی «پذیرش» به خود دانشگاه محول می‌شود. بد نیست در اینجا نگاهی به پذیرش در دانشگاه‌های معتبر جهانی داشته باشیم.
فرآیند پذیرش دانشجویان در آمریکا
در همه دانشگاه‌های آمریکا داوطلب می‌تواند برنامه متناسب با علاقه و مقطع تحصیلی خود را جست‌وجو و انتخاب کند. داوطلبان دانشگاه‌های آمریکا ابتدا براساس رشته و سطح تحصیلی خود دانشگاه را انتخاب می‌کنند که البته این حق انتخاب می‌تواند از بین دانشگاه‌های برتر یا سایر موسسه‌های آموزشی باشد. بیشتر دانشگاه‌های آمریکا این امکان را فراهم کرده‌اند که داوطلب به‌طور مستقیم از وب‌سایت خود دانشگاه برای درخواست پذیرش اقدام کند. داوطلب می‌تواند با انتخاب سه تا پنج دانشگاه شانس پذیرش خود را بیشتر کند. هزینه درخواست پذیرش متغیر است که به شرایط و قوانین خود دانشگاه بستگی دارد. در حال حاضر یک سیستم یکپارچه ثبت‌نام برای دانشگاه‌های آمریکا وجود ندارد و داوطلبان باید به‌صورت مستقیم از وب‌سایت دانشگاه موردنظر برای پذیرش اقدام کنند.
فرآیند پذیرش دانشجویان در اروپا
سیستم اروپایی این‌گونه است که فرد پروپوزالی آماده می‌کند و دانشگاه‌ها ظرفیت‌های خالی را برای دانشجویان اعلام می‌کنند. پس از آن دانشجو یا طبق ظرفیت اعلام‌شده پروپوزال آماده کرده و برای دانشگاه ارسال می‌کند تا دانشگاه تصمیم به جذب او بگیرد یا پس از قبولی تصمیم گرفته می‌شود که به دانشجو کمک‌هزینه تحصیلی داده شود یا نه.
وضعیت پذیرش در دانشگاه‌های ایران
پذیرش در دوره‌های مختلف دانشگاه‌های ایران به دو دسته تقسیم می‌شود؛ دسته اول شکل روتین آن یعنی برگزاری کنکور و آزمون‌های مختلف است که به گفته رئیس سازمان سنجش، این سازمان در سال نزدیک به 150 نوع آزمون برگزار می‌کند که کنکور سراسری به‌دلیل حجم داوطلب آن جزء پرحاشیه‌ترین آزمون سازمان سنجش به حساب می‌روند و دومین شکل آن، پذیرش بدون کنکور و صرفا از طریق سوابق تحصیلی است، پذیرشی که امسال شکل عملیاتی به خود گرفته و طبق گفته مسئولان سنجش و پذیرش قرار است 85 درصد ظرفیت دانشگاه‌ها از این طریق اقدام به پذیرش کنند. اما در این میان و در کنار حواشی چند ماه اخیر درباره همین سبک پذیرش و ماجرای حذف کنکور عبور کنیم، چگونگی پذیرش و ثبت‌نام در دانشگاه‌هایی که بدون کنکور اقدام به پذیرش می‌کنند، قابل‌تامل است.
سازمان سنجش در بخشی از اطلاعیه دی‌ماه خود در رابطه با پذیرش دانشجو در رشته‌های تحصیلی در پردیس دانشگاه صنعتی شریف در کیش، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی غیرانتفاعی، مراکز و واحدهای آموزشی دانشگاه پیام‌‌نور برای بهمن‌ماه 1397 برمبنای پذیرش صرفا براساس سوابق تحصیلی آورده است: «کلیه داوطلبان می‌بایست در زمان اعلام‌شده مدارک خود را برای بررسی به دانشگاه و موسسه محل تقاضا ارسال یا تحویل نمایند. پس از بررسی مدارک درصورت داشتن شرایط از داوطلب برای تکمیل فرم تعهد (برای جلوگیری از ثبت مشخصات داوطلب در چند رشته‌محل یا چند موسسه) دعوت به عمل خواهد آمد که در این مرحله لازم است، بابت هزینه ثبت‌نام نسبت به پرداخت مبلغ 22000 تومان (دویست‌وبیست هزار ریال) از طریق سیستم پرداخت الکترونیکی در سایت سازمان اقدام نمایند.»
این بخش اطلاعیه می‌تواند جای سوال و ابهامات زیادی باشد، به‌طوری که سازمان سنجش در ابتدای متن تاکید کرده است: «علاقه‌مندان به تحصیل در رشته‌های تحصیلی دارای پذیرش صرفا براساس سوابق تحصیلی... ضمن مشخص نمودن رشته و موسسه آموزشی مورد علاقه خود، با همراه داشتن مدارک و در نظر گرفتن موارد ذیل از تاریخ 29/10/97 لغایت 10/11/97 به سایت یا «مستقیما» به موسسات، مراکز و واحدهای آموزشی محل پذیرش رشته مورد تقاضا مراجعه نمایند.»
مقایسه این دو متن این پیام را به داوطلبان می‌رساند که ضمن ثبت‌نام مستقیم در دانشگاه مورد نظر باید 22 هزار تومان به سازمان سنجش «برای جلوگیری از ثبت مشخصات داوطلب در چند رشته‌محل یا چند موسسه» پرداخت شود، موضوعی که به‌نظر می‌رسد با عرف موجود پذیرش بدون کنکور در دانشگاه‌های دنیا یکسان نباشد.
دوبار هزینه بده!
البته این ابهامات با اظهارات چند روز پیش حسین توکلی، رئیس سازمان سنجش در همایش تخصصی «بررسی شیوه‌های جدید پذیرش دانشجو در مراکز آموزش عالی» در دانشگاه بین‌المللی امام‌رضا(ع) بیشتر خواهد شد، او گفته است: «ظرفیت پذیرش دانشگاه‌ها در کنکور ۹۸ بیشتر از تعداد متقاضیان است و امکان ثبت‌نام این کنکور برای متقاضیان پذیرش بدون آزمون دانشگاه‌ها هم فراهم است.» این حرف به این معنی خواهد بود که یک داوطلب اگرچه می‌تواند هم متقاضی پذیرش بدون آزمون و هم باآزمون باشد اما داوطلب باید هزینه دو تصمیم خود را نقدا پرداخت کند که این موضوع درآمد مضاعفی را برای سازمان سنجش در پی خواهد داشت. ثبت‌نام آزمون سراسری سال ۹۸ از چهارشنبه، ۲۴ بهمن‌ماه آغاز می‌شود و داوطلبان این آزمون بدون در نظر گرفتن مهلت تمدیدشده تا پنجشنبه، دوم اسفندماه فرصت دارند در این آزمون ثبت‌نام کنند. ضمن اینکه این آزمون پنجشنبه و جمعه، ۱۳ و ۱۴ تیرماه سال 98 برگزار می‌شود.
درآمد سنجش از برگزاری آزمون‌ها
اگرچه حساب و کتاب درباره درآمد سازمان سنجش از محل ثبت‌نام داوطلبان در آزمون‌های مختلف امر پنهانی نیست و حتی مسئولان این سازمان آمارهایی از آن را منتشر کرده‌اند اما همین آمار قابل‌توجه است. چندی‌پیش بود که مناظره‌ای بین عبدالرسول عمادی، سرپرست معاونت آموزش و پرورش و ابراهیم خدایی، رئیس سازمان سنجش آموزش برگزار شد؛ خدایی در بخشی از مناظره خود در پاسخ به این سوال که درآمد سازمان سنجش از برگزاری کنکور چه اندازه است، گفت: «برای ۶میلیون نفر آزمون برگزار می‌کنیم و ۱۲۵ میلیارد تومان درآمد دارد که به‌لحاظ قانون مقداری از آن کسر می‌شود و ۱۰۵ تا ۱۱۰ میلیارد تومان باقی می‌ماند.» این درآمد با یک حساب و کتاب ساده قابل تفکیک است، به‌طور مثال در آزمون سراسری 97 یک‌میلیون و 11 هزار و 360 نفر ثبت‌نام کرده بودند؛ اگر فرض بگیریم هیچ‌کدام از داوطلبان علاقه‌مند به شرکت در سایر دانشگاه‌ها نبوده‌اند، هزینه ثبت‌نام داوطلبان سراسری (به‌ازای هر نفر 22 هزار تومان) 22 میلیارد و 249 میلیون و 920 هزار تومان تخمین زده می‌شود؛ یا در فرض دیگر که چندی‌پیش یکی از رسانه‌ها آن را منتشر کرد، اگر یک‌سوم داوطلبان (337 هزار و 120 نفر) نسبت به انتخاب رشته سایر دانشگاه‌ها اقدام کرده باشند، هزینه آن حدود 370 میلیون و 832 هزار تومان می‌شود و اگر یک‌پنجم داوطلبان (202 هزار و 272 نفر) نیز از سامانه راهنمای انتخاب رشته سازمان سنجش به مبلغ 6 هزار تومان استفاده کرده باشند، هزینه آن یک‌میلیارد و 213 میلیون و 632 هزار تومان می‌شود؛ یعنی مجموع هزینه‌های دریافتی سازمان سنجش از آزمون سراسری 97، حدود 23 میلیارد و 834 میلیون و 384 هزار تومان است. این عدد و رقم در دیگر آزمون‌ها ازجمله کارشناسی‌ارشد و دکتری نیز قابل محاسبه است.
دو بار ثبت‌نام در یک دوره
پذیرش بدون کنکور سال 98 می‌تواند از همین منظر قابل محاسبه باشد، اگرچه تا امروز ظرفیت‌های سال 98 دانشگاه‌ها و میزان داوطلبان کنکور سراسری مشخص نشده است، اما می‌توان با ارجاع به اظهارات مسئولان سازمان سنجش و آمارهای سال 97 به یک عدد قابل‌توجهی رسید. طبق داده‌های موجود در کنکور سراسری سال 97، یک‌میلیون و ۱۱ هزار داوطلب شرکت کرده‌اند، ظرفیت پذیرش در همین سال ۷۲۵ هزار نفر بوده که البته تعداد قبولی نهایی در دانشگاه‌ها حدود ۳۸۸ هزار نفر است. اگر فرض بگیریم که همین تعداد دانشجو در کنکور 98 ثبت‌نام کنند و طبق تعرفه دولت هزینه ثبت‌نام کنکور سراسری 98 مبلغ 27هزار و 500 تومان -بدون در نظر گرفتن هزینه خدمات پیامکی سازمان سنجش 6000 تومان است- به عددی در حدود بیش از 30 میلیارد تومان خواهیم رسید، حالا اگر فرض بگیریم همان 85درصد ظرفیت دانشگاه‌ها در سال قبل (نزدیک به 616 هزار نفر) جذب دانشگاه‌ها در دوره‌های بدون آزمون شوند، در این دوره با 22 هزار تومان ثبت‌نام کنند به عددی بالغ بر 13.5 میلیارد تومان خواهیم رسید. (این فرض قطعا کف درآمدزایی خواهد بود، چون تعداد داوطلبان متقاضی شرکت در دوره‌های بدون آزمون اعدادی بالاتر می‌شود.)
به هر حال آنچه در این بین به‌نظر می‌رسد، رفتار غیرعرفی سنجش در برخورد با ثبت‌نام دوره‌های بدون آزمون خواهد بود، البته این هزینه قطعا در دوره‌های پذیرش مهرماه 98 نیز با تغییراتی همراه می‌شود. باید دید چرا سنجش در حالی که داوطلبان را به ثبت نام مستقیم الزام کرده است در عین حال هزینه ثبت نام را به خود دانشگاه‌ها واگذار نمی‌کند. حساب وکتاب ما نشان می‌دهد در آمد سازمان سنجش از برگزاری ۵ آزمون بزرگ در سال ۹۸ حدود ۹۸ میلیارد تومان است.
