در سال‌های اخیر با حرکت گسترده مهاجران اجباری در مناطق مختلف جهان روبرو بوده‌ایم. از هجوم گسترده مهاجران و پناهجویان به مرزهای اتحادیه اروپا تا آوارگی گسترده مردم روهینگیایی در میانمار و حرکت تعداد بیشماری از مردم ونزوئلا در آمریکای جنوبی صدر اخبار رسانه‌های جهان بوده است.
در رسانه‌هایی که سعی در جلب حمایت و همدردی عمومی و نرمش در سیاستگذاری‌ها در قبال پذیرش این افراد دارند، این اخبار با اطلاق واژه «پناهنده» و «پناهجو»گاه با انتشار تصاویر دلخراشی از وضعیت این افراد در مسیر مهاجرت اجباری و نامتعارف که منجر به از دست دادن جان افراد به ویژه کودکان شده است یا مشکلات پناهجویان در کمپ‌های پرازدحام در کشورهای ترانزیت و مقصد، منتشر می‌شوند؛ از طرفی در رسانه‌هایی که رویکردی مخالف و طرفدار ایجاد محدودیت دارند، «مهاجران اقتصادی» خوانده می‌شوند که تنها در جس‍تجوی شرایط و امکانات بهتر هستند. زیرا استدلال می‌کنند، این افراد اغلب از کشورهای ترانزیت مانند ایران، ترکیه، اردن، پاکستان، مالزی و اندونزی که امنیت قابل قبولی دارند به سمت کشورهای توسعه یافته حرکت می کنند.
مهاجر قلمداد کردن پناهجویان واقعی سبب نادیده گرفتن حمایت‌های لازم و حقوق خاص آنان می‌شود. این امر نشان‌دهنده اهمیت انتخاب واژه‌های مناسب و دقیق برای توصیف گروه‌های مختلف مهاجران اجباری در کلام مقامات مسئول، رسانه‌ها و مردم است. به عبارت دیگر، اگرچه واژه‌های «پناهنده»، «پناهجو» و «مهاجر» معمولاً به صورت متبادل برای همه افرادی که در حرکت و جا‌به‌جایی هستند استفاده می‌شود، اما باید توجه داشت که به دلیل تفاوت حقوقی ای که این عناوین دارند، تمایز میان آن‌ها اهمیت دارد.
تفاوت پناهجو، پناهنده و مهاجر
اگرچه همه افرادی که پا در مسیر مهاجرت‌های نامتعارف می‌گذارند خود را پناهنده می‌دانند، اما بسیاری از این افراد واجد شرایط دریافت حمایت‌های بین‌المللی ویژه پناهندگان نیستند. در حال حاضر، طبق تعریف بین‌المللی پناهندگان ارائه شده در ماده 1 «کنوانسیون 1951 درباره وضعیت پناهندگان» افرادی که به دلایل مشخصی از جمله عقیده سیاسی، دلایل مذهبی، نژادی، ملی یا عضویت در گروه اجتماعی خاص فرار می‌کنند و «ترس موجهی» از آزار و تعقیب دارند، پناهنده شناخته می‌شوند.
بنابراین، طیف وسیعی از افرادی که در حال حاضر در جهان به دلایلی مانند فقر و نابسامانی‌های اقتصادی شدید، دیکتاتوری و نارضایتی عمومی، تغییرات اقلیمی و مشکلات ناشی از آن به کشور دیگری می‌روند، اگرچه ممکن است آسیب‌پذیر و نیازمند حمایت باشند، اما از نظر حقوقی «پناهنده» قلمداد نمی‌شوند.
نکته مهم دیگر تفاوت افراد «پناهجو» و «پناهنده» است. پناهجو فردی است که به دلیل آزار و شکنجه در کشور دیگری درخواست پناهندگی خود را ارائه داده است، اما هنوز قانوناً عنوان پناهنده را کسب نکرده و منتظر اعلام تصمیم کشور میزبان است. طبق ماده 14 اعلامیه جهانی حقوق بشر «هر کس حق دارد در مقابل شکنجه ، ازار و تعقیب پناهندگی جستجو کند و در کشورهای دیگر پناه گزیند». حق ارائه درخواست پناهندگی افراد به منزله تضمین پذیرش درخواست آن‌ها نیست و هر کشوری حق دارد شرایط و ادعای فرد متقاضی را مطابق کنوانسیون 1951 ژنو و قوانین ملی خود بررسی نموده و تصمیم پذیرش یا رد درخواست پناهندگی را به او اعلام نماید.
خودداری از زدن برچسب «غیرقانونی» به افراد یکی از مهم‌ترین نکاتی که ممکن است حتی در ادبیات صاحب‌نظران حوزه مهاجرت‌های اجباری نیز به اشتباه استفاده گردد، استفاده از عنوان «مهاجر غیرقانونی» برای افراد مهاجری است که یا از راه‌های غیرمتعارف و غیرقانونی وارد کشور دیگری می‌شوند یا به دلیل از دست دادن اعتبار مدارک قانونی اقامت در کشورهای دیگر، به صورت غیرمجاز در آنجا اقامت دارند. لازم به ذکر است، عمل افراد غیرقانونی است و افراد انسانی به هیچ وجه «غیرقانونی» نیستند. علاوه براین، یکی از اصول حقوق کیفری «اصل برائت» است، یعنی تا زمانی که اتهام فرد در دادگاه صالح ثابت نشود، اطلاق واژه مجرم به وی ممنوع است. اصل برائت در اسناد بین‌المللی و ملی متعددی از جمله ماده 11 اعلامیه جهانی حقوق بشر و همچنین در اصل 37 قانونی اساسی ایران ذکر شده‌است.
بر همین اساس، به منظور رعایت حقوق بشر افراد لازم است از واژه‌های «نامتعارف» یا «فاقد مدرک» که برای اولین بار در سال 1975 در قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با عنوان «اقداماتی برای حفظ حقوق بشر و کرامت انسانی همه کارگران مهاجر» استفاده گردید، برای توصیف آنان استفاده گردد.
خطرات مسیرهای قاچاق و چالش‌های حرکت گسترده مهاجران مسیر مهاجرت‌های نامتعارف مملو از مخاطرات فیزیکی و روانی برای این افراد خواهد بود.
بسیاری از افرادی که به امید دستیابی به شرایط بهتر، یافتن شغل یا زندگی در شرایط بهتر اقدام به ترک کشور خود و حرکت به سمت کشور دیگری از طریق قاچاق‌بران مهاجران می‌کنند، در کشورهای ترانزیت یا مقصد در معرض خطرات جانیی، روانی یا بهره‌کشی گروه‌های قاچاق انسان قرار می‌گیرند.
برخی پس از ورود به کشور مقصد بازداشت می‌شوند یا به طور مستمر تحت تبعیض، بیگانه‌هراسی یا نژادپرستی واقع می‌شوند.رویه برخی دولت‌ها در زمان هجوم گسترده مهاجران نامتعارف و پناهندگان، سختگیری و حتی جلوگیری از ورود افراد به داخل مرزهای یک کشور است.
بسیاری از محققان و فعالان حقوق بشر عقیده دارند، حتی اگر افراد به دلیل عدم رعایت ضوابط ورود قانونی به مرزهای یک کشور، اقدام غیرقانونی کرده باشند، مجازات آن‌ها سرگردانیی در دریا و بیابان‌های مرزی یا بازگرداندن به جایی که به دلیل شرایط نامطلوب محیط زیستی یا فقر و بحران اقتصادی شدید در معرض خطر هستند، نخواهد بود.
از همین روی، در سال‌های اخیر بحث‌هایی بر سر نیاز به تغییر و به روز رسانی تعریف بین‌المللی ارائه شده از پناهندگان به وجود آمده‌است . اما در حال حاضر، تفاوت‌های حقوقی میان این افراد وجود دارد و از نظر برخورداری از حمایت‌های بین‌المللی افراد مهاجر و پناهنده متفاوت هستند.
افراد بسیاری از کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، تحت تأثیر تبلیغات نادرست شبکه‌های قاچاق از خدمات و رفاهی که پناهندگان در آن کشورها دارند (که در واقع خدمات حداقلی برای زندگی هستند) با تصور اینکه با عبور از مرزهای کشورهای اروپایی یا استرالیا به وسیله قاچاق‌برها، می‌توانند بلافاصله وضعیت پناهندگی دریافت کنند و از خدمات کشورهای توسعه یافته بهره‌مند شوند، پا در مسیر مبهم و پرخطری می‌گذارند که علاوه بر صرف هزینه‌های هنگفت در مسیر قاچاق و خطرات آن ،باید چند سال از سال‌های پرثمر عمر خود را در کمپ‌ها و وضعیت بلاتکلیفی بگذرانند.
بررسی آمارها و روایت‌های حبس و گرفتاری صدها نفر از پناهجویان ایرانی که به مدت چند سال در جزایر اطراف استرالیا واقع در کشور کوچک پاپوآگینه نو، گرفتاری ایرانیان در کنار دیگر پناهجویانی که در بندر کاله فرانسه در انتظار فرصتی برای ورود به کشور انگلستان هستند، حضور ایرانی‌ها در کمپ‌های پناهندگی کشور یونان، نشان‌دهنده عدم موفقیت اکثر این افراد است که برای دستیابی به زندگی بهتر، با ایجاد پرونده‌های ساختگی برای دریافت پناهندگی سرمایه‌های جانی و مالی خود را از دست می‌دهند.
بنابراین، آگاهی از این امر که چه کسانی واجد شرایط عنوان «پناهنده» هستند و آگاهی از مخاطرات و واقعیت‌هایی که در مسیر و کشورهای مقصد با آن روبرو هستند، برای انتخاب مسیر درست‍ت و قانونی برای مهاجرت به کشورهای دیگر بسیار ضروری است.
*پژوهشگر حقوق مهاجرت در رصدخانه مهاجرت ایران