«در آمدی بر فهم ایدئالیسم آلمانی»
نوشته: ویل دادلی
ترجمه: سید مسعود آذرفام
ناشر: ققنوس، چاپ اول 1399
319 صفحه، 48000 تومان
*****
واپسین سالهای قرن هجدهم و آغاز قرن نوزدهم مصادف بود بایکی از پر شورترین دوره‌ها در تاریخ فلسفه و ایضا تاریخ بشری؛ نقطه عطفی که آن را با غنی ترین دوره‌های تاریخ فلسفه نیز قیاس می‌کنند. فی المثل با دوران برخاستن سقراط در حکمت و فلسفه یونان باستان و از راه رسیدن افلاطون و ارسطو در پی او. مبداء این دوره مهم را که به عنوان ایده آلیسم آلمانی معروف شد، انتشار کتاب نقد عقل محض (1781) اثر سترگ ایمانوئل کانت دانسته‌اند و پایانش را مرگ گئورگ هگل در سال 1831. در این مقطع تاریخی که برخی به لجاظ زمانی آن را طولانی تر نیز فرض کرده اند. اتفاق‌های تاریخی گوناگونی را نیز در جهان شاهد هستیم، از جنگ‌های استقلال آمریکا گرفته تا انقلاب فرانسه یا بر آمدن ناپلئون و...
به هر حال در این پنج دهه تاثیر گذار در تاریخ فلسفه که دو چهره دوران ساز همانند کانت و هگل شاخص ترین آثار خود را منتشر می کنند، در کنار آنها شلینگ و فیشته نیز حضور دارند و بازتاب اندیشه های‌شان را در آرای فیلسوفان پس از آنها به شکل مستقیم و غیر مستقیم نمی توان نادیده گرفت.
این چهار چهره برجسته به خصوص کانت و هگل، در آثارشان از زبانی دشوار و بیانی پیچیده بهره برده اند .همین باعث شده است که مطالعه این آثار دشوار و فهم کردن آنها به سختی صورت بگیرد. البته شاید بخشی از این دشواری به دلیل نثر و سبک نگارش آنها باشد؛ اما عمده آن به دلیل دشواری و پیچیدگی خود این مفاهیم است که زبان نیز به سختی ظرفیت بیان آنها را پیدا می کند.اما با توجه به آنچه در بالا از نقش و تاثیر این آثار گفته شد، اهمیت آنها به اندازه‌ای هست که وارد شدن به این میدان دشوار را توجیه کند.
کتاب «درآمدی بر فهم ایدئالیسم آلمانی» اثر ویل دادالی که با ترجمه مسعود آذرفام توسط نشر ققنوس به بازاز آمده مقدمه‌ای‌ست بر همین فصل مهم از تاریخ فلسفه که درک آن ضرورتی است برای فهم بهتر جریان‌های فکری و اندیشه‌ی فلاسفه در سالهای بعد. ویل دادلی اندیشه‌ورزی برخاسته از سنت آنگلوساکسونی است و در کالج ویلیامز در ماساچوست کرسی استادی فلسفه دارد. او در این کتاب تلاش کرده شرحی دقیق، نظام‌مند و قابل فهم از روند تکوین و بسط ایدئالیسم آلمانی پیش روی خواننده قرار دهد. خواننده ای که البته باید او را از جمله علاقمندان فلسفه و دارای آشنایی مقدماتی با آن محسوب کرد.
کتاب حاضر از مجموعه کتابهای «فهم جنبش‌ها در اندیشه مدرن» انتخاب شده که توسط انتشارات معتبر راتلج منتشر شده اند. رویکرد این مجموعه آن است که فهمی مقدماتی و در عین حال بنیادین از جنبش‌های اصلی اندیشه مدرن به مخاطبان ارائه کند .با وجود دشواری های این جریان فکری، نثر دادلی شیوا و روان است که میتواندکلیات اساسی این جریان فکری را به شکلی قابل درک ارائه کند. باید گفت خواننده علاقمند با مطالعه دقیق این کتاب می‌تواند فهمی کم و بیش منسجم و دقیق از کلیت ایدئالیسم آلمانی به دست آورده و از آن به عنوان راهنمایی برای کسب دانش مقدماتی در راستای مطالعه متون اصلی این جنبش استفاده کند.
این کتاب با سالشمار ایدئالیسم آلمانی آغاز میشود. دادلی با اینکه نقطه پایان ایده آلیسم را مرگ هگل دانسته اما این سالشمار را تا هنگام مرگ شلینگ (1854) به عنوان چهارمین چهره برجسته ایدئالیسم ادامه داده است. البته در متن کتاب هم گوشه چشمی که به دیگر ادامه دهندگان این مسیر داشته است. متن اصلی کتاب در هشت فصل نوشته شده است: «مقدمه: مدرنیته، عقلانیت، و آزادی»، «کانت، ایدئالیسم استعلایی»، «چالش‌های شکاکانه و بسط ایدئالیسم استعلایی»، «فیشته: به سوی ایدئالیسمی علمی و نظام‌مند»، «شلینگ: ایدئالیسم و مطلق»، «هگل: فلسفه نظام مند بدون بنیاد» و«نتیجه گیری: عقلانیت، آزادی و مدرنیته؟».
نویسنده با توجه به رویکرد حاکم بر کتاب، برای افزودن به بار آموزشی کتاب، در پایان هر فصل نکات کلیدی آن فصل را خلاصه کرده و پیش روی خواننده قرار داده است. در انتهای کتاب نیز بخشی به پرسش‌هایی برای بازنگری و بحث در باره محتوای فصول مختلف کتاب اختصاص یافته است. براین اساس نویسنده چهارچوبی را شکل داده است که مفاهیم مورد نظر را ابتدا شرح داده، سپس مرور کرده و در نهایت با به بحث گذاشتن آنها، امکان تامل بیشتر و عمیق‌تر مخاطب در باب مباحث کتاب ممکن ساخته و نکات مهم آن را در ذهن خواننده علاقمند به خوبی تبیین می کند. بنابراین می‌توان کتاب حاضر را یکی از بهترین مراجع اساسی برای دانشجویان فلسفه و نیز علاقه‌مندان ایدئالیسم آلمانی در نظر گرفت.
خود کانت معتقد بود جنبشی که با انتشار نقد عقل محض در فلسفه به وجود آمده چیزی همپای انقلاب کپرنیکی بود که نقطه پایانی بر سده‌های میانه گذاشت و دوران جدیدی آغاز شد. درواقع چنانچه در کتاب حاضر نیز می خوانیم کانت مسیری را در فلسفه گشود که فیلسوفان پس از او در همان مسیر قدم گذاشتند، فیشته، شلینگ و هگل را با وجود تفاوت‌های مهمی که دارند، چون حول یک مورد واحد می اندیشیدند، وارثان کانت دانستند.
ایدئالیسم آلمانی در واقع، دیالکتیکی پرشتاب بود و جنبشی که با بسیاری اندیشه‌های پیش از خود سر سازگاری نداشت. بنابراین الهام بخش فیلسوفان بزرگی همچون هگل و شوپنهاور شد که ادامه آن به سورن کیر کگارد و کارل مارکس نیز رسید. اندیشه و مضامین فکری این چهار فیلسوف ایدئالیست آلمانی در هموار کردن مسیری که فیلسوفان پس از آنها طی کردند نقش به سزایی داشت از اگزیستانسالیسم و پدیدارشناسی گرفته تا نظریه انتقادی و پسا ساختار گرایی و... دایره تاثیر آنها چنان گسترده بود که از نظریات سیاسی، اجتماعی و مطالعات دینی و زیبایی شناسی دهه‌های اخیر نیزشامل میشود. البته نویسنده کتاب به این چهار چهره خود را محدود نمی کند. آنجا که لازم است به شرح مناظرات قلمی‌ای كه حول محور انتقاد از اندیشه‌های کانت توسط فیلسوف‌های پس از او طرح میشود می پردازد و نقد یاكوبی بر كانت، همچنین دفاع راینهولد از كانت و... می پردازد. افزون براین ویل دادلی در لابلای کتاب آنجا که احساس نیاز می کند، از مثالها و یا حتی نمودار هایی برای تبیین بحث مورد نظر استفاده می کند که مجموعه آنها به سودمندی این تفسیر مقدماتی، از جریانی مهم اما دشوار در تاریخ فلسفه کمک شایانی می کند.