«سعیده اکباتان» همان خانم معلم است و میگوید: «کلاس‌ها چنان موفق بود که از میان دانش‌آموزانم هر کدام چند نفر از خانواده و اطرافیان را آموزش می‌دهند سه، چهار تایشان حتی گروه‌هایی در فضای مجازی تشکیل دادند که حالا هرکدام دست کم صد نفر عضو دارند.» از اطمینانی قلبی صحبت می کند: «وضعیت محیط زیست ما بهتر خواهد شد چون خود ما مردم، قدم‌های اول را برداشته‌ایم. حمایت مسئولان هم کار را رونق خواهد داد.
امنیت غذایی کشور از آشپزخانه خودمان شروع می شود
زمانی که می‌رویم مغازه برای خرید مایحتاج خانواده، غصه افزایش قیمت موادغذایی را پیدا میکنیم به خصوص موادغذایی پروتئینی شامل گوشت سفید و قرمز. از قیمت‌ها که گله میکنیم، فروشنده میگوید: «باران نبارد، بدتر از این هم می‌شود بخش قابل توجهی از غذای دام از خارج از کشور وارد می‌شود آن هم به نرخ روز دلار و همین باعث می‌شود که قیمت‌ها بالا برود.» همه ما از مشکلات خبر داریم و تا حدودی درباره چرایی تورم اما غصه فکرمان را از کار می‌اندازد. دلمان می‌لرزد که چه خواهد شد؟ به قول قدیمی ها اما پاسخ سئوال در خود آن است و درمان درد هم در خودش.
این یعنی ما هم می‌توانیم از همان آشپزخانه خانه خودمان مؤثر باشیم، کاری کنیم کارستان که کشورمان در زمینه «امنیت غذایی» حرفی برای گفتن داشته باشد. همین که پسماندهای تر را مدیریت کنیم و به جای دورریز، تبدیل به خشکاله و غذای دام شوند، قدمی برداشته ایم. نتیجه اینکه وقتی خوراک دام به اندازه کافی در داخل کشور تأمین شود، دلار خارج نشود، تولید دام به صرفه می‌شود، هزینه نهایی گوشت برای خریدار کاهش قابل توجه پیدا می‌کند. مراتع بیش از حد معقول دام چرانی نمی‌شود، بافت و پوشش گیاهی مراتع حفظ می‌شود و همه این‌ها با یک دقت جمعی و اتحاد عمل از آشپزخانه‌های ما انجام خواهد شد.
بهترین جایزه؛ خشکاله‌ها جمع شود
سال‌ها قبل یک خبر منتشر شد که انگلیس جایزه قابل توجهی به دانش‌آموزان یک تحقیق دانش‌آموزی داد که متوجه شده بودند زنبورهای عسل به شدت جذب بیلبورد شهری از یک گلستان می‌شدند که در یک بزرگراه نصب بود. زنبورهایی که فکر می‌کردند آن تصویر، باغ گلی واقعی است و می‌تواند کلی شهد نصیبشان کنند. کشف خطای درک و دید این جاندار، جایزه قابل توجهی نصیب دانش‌آموزان این تحقیق کرد، حالا اما نمونه وطنی بسیار موفقی داریم که بهترین جایزه برای آن ترویج فرهنگ و حمایت از قدم‌هایی مانند گام هایی است که معلم درس زیست استان البرز و شاگردانش برداشته‌اند. دبیر باصفا و صداقتی که میگوید: «طرح تهیه خشکاله از پسماند تر خانگی ابداع ما نیست قبل و بعد از ما هم اجرا شده در شیراز، مشهد، قزوین و ... ما ادعا نمی‌کنیم که طرح از ماست، ما هم عضو کوچکی از جامعه‌ای هستیم که مردمش دغدغه محیط زیستی دارند. وقتی می‌دانیم میانگین بارش سالانه در ایران کم است و کشور مستعد خشکسالی، قاعدتاً در تأمین علوفه و غذای دام با مشکل مواجه خواهد شد همچنین هر سال مقادیر قابل توجهی از پول مملکت در قالب ارز برای تهیه نهاده‌های دامی از کشور خارج می‌شود، نمی‌توان و نباید بی‌تفاوت بود.»
حرف هایش را تکمیل می کند: «هر روز حجم قابل توجهی از پسماندهای تر خانگی که شامل دورریز موادغذایی گیاهی است، مخازن زباله شهر را پر می‌کند شیرابه پس می‌دهد که به شدت آلاینده محیط زیست هم است. پسماندهایی که با مدیریت تفکیک و یک فرآوری کاملاً ساده، بدون خرج و سریع می‌تواند به ماده غذایی ارزشمند برای دام تبدیل شود.» اکباتان میگوید: «من کلاس‌های آنلاین آموزشی در همین زمینه برگزار کردم با 35 نفر شرکت‌کننده. در مدل آموزشی خوشه‌ای و ترویج‌گر، هر نفر سفیر آموزشی می‌شود و آموخته‌ها را به خانواده‌ها، اقوام، دوستان و آشنایان یاد می‌دهد. همین شد که علاوه بر کرج در خرم‌آباد و چند جای دیگر هم پایگاه خشکاله داریم یعنی خود مردم می روند سراغ دامپروانی که می شناسند و خشکاله را تحویل می دهند. بهترین جایزه برای ما، حمایت نهادها و اداره‌های پسماند از طرح است.»
کمی دو، دو تای پسماندی
اینکه چگونه تأمین «خشکاله» و «امنیت غذایی» کشور از آشپزخانه‌های خانه‌های ما محقق می‌شود را معلم فعال استان البرز توضیح می‌دهد. بانو اکباتان که میگوید: «از حجم روزانه مخازن زباله هر خانواده، حدود 70 درصد را پسماند تر شامل همین دورریز موادغذایی گیاهی مانند پوست پیاز، سیب‌زمینی، میوه و همین دورریزهای معمول تشکیل می‌دهد. از هر صد گرم پسماند تر حدود 70 گرم آن را آب، املاح و رطوبت تشکیل می‌دهد که بعد از خشک شدن، وزن آن به 30 گرم قبل می‌رسد. یعنی بخش قابل توجهی از این پسماند در صورت مدیریت نکردن، می‌تواند به شیرابه تبدیل شود. شیرابه هم سم خطرناکی برای محیط زیست است. خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی را به شدت آلوده و در نتیجه سلامت محیط زیست را برای همه جانداران و انسان آسیب‌پذیر و تهدید می‌کند.»
این بانو که دستی بر فنون و مهار ت‌های آموزش و ترویج فرهنگ دوستدار محیط زیست دارد، میگوید: «آموزش باید جذاب، کوتاه و ممکن باشد تا به نتیجه برسد وگرنه بی‌اثر است. محور اصلی آموزش‌های ما زندگی بر مبنای اصول «پسماند صفر» است. یعنی میزان دورریز و پسماند خانگی از تر گرفته تا خشک را به صفر برسانیم. در زمینه به صفر رساندن پسماند تر، دو راه پیش‌رو داریم؛ تهیه کمپوست و خشکاله از همین پسماندها که دومی با توجه به مسائل اقتصادی کشور، مشکلات دامداران در زمینه تأمین موادغذایی دام و شرایط اقلیمی ایران بسیار به صرفه، آسان و مفیدتر است.»
تهیه «بنزین سبز» از پسماند تر
اکباتان از فنون زندگی «پایدار سبز» میگوید که این روزها کشورهای جهان برای حفظ محیط زیست خودشان، قطع وابستگی به خارج و حمایت از حرکت‌های مردمی و دانش‌بنیان در قالب طرح‌های ملی به آن توجه می‌کنند: «وضعیت جنگ کشورهای روسیه و اوکراین که از مهمترین کشورهای تأمین غله و فرآورده‌های گیاهی و دامی در جهان هستند، روی تأمین و بازار موادغذایی کشاورزی نقش دارد. همه کشورهایی که تا دیروز بخشی از نیازهای خود در این زمینه را از این کشورها تأمین می‌کردند حالا به فکر راه‌های جایگزین بیشتری افتاده‌اند، هر چند قبل از این هم قدم‌های قابل توجهی برداشته‌اند برای مثال در کانادا پسماندهای گیاهی و تر خانگی در کمتر از 48 ساعت به مواد الیه و ارزنده کشاورزی و دامداری مانند کمپوست و خشکاله تبدیل می‌شوند.
در برزیل که بزرگترین تولیدکننده ذرت جهان است علاوه بر استفاده دامی، دورریز این محصول به «بنزین سبز» یا «بنزین گیاهی» تبدیل می‌شود که می‌تواند نیاز این کشور را در زمینه تأمین سوخت در مصارف غیر از نیاز سوخت خودرو را تأمین کند. آلایندگی زیست محیطی هم ندارد. ایران با توجه به شرایط اقلیمی و سبک زندگی مردم در تولید پسماند تر قابل توجه در خانه به خوبی می‌تواند در زمینه تأمین خوراک دام، کاهش چشمگیر در واردات نهاده‌های دامی و خودکفایی در تأمین غذای دام بدرخشد.
همه می توانند در خانه خشکاله تهیه کنند
خانم معلم استان البرز که جزو دبیران سرگروه زیست‌شناسی هم است و دبیران جوان‌تر را آموزش می‌دهد، میگوید: «بسیاری از خانم‌ها موقع پاک کردن سبزی، جمع شدن پوست میوه و صیفی جات از ذهنشان گذشته که کاش می‌توانستند و این‌ها را به یک دام می‌رساندند تا بخورد. سطل خانه‌شان هم انقدر زود پر نمی‌شد از طرفی این اقلام هم هدر نمی‌رفت. این کار در گذشته که زندگی شهرنشینی رایج نبود، خانه‌ها حیاط داشت و بعضی‌ها در خانه مرغ و خروس نگه می‌داشتند، شدنی بود اما حالا نه! در این کلاس‌ها با روش ساده و رایگان آموزش داریم که کار، نشد ندارد. فوت و فن‌هایی یادشان دادیم که در خانه از پسماند تر، تغذیه دام یا به عبارتی نهاده تولید کنند.»
باید حس خوبی باشد تبدیل زباله و پسماند تر به خشکاله. چیزی که قرار بود دورریخته شود حالا دامی گرسنه را سیر و غمی از دل دامداری که نگران تأمین غذای دام خود بود، کم می کند. خانم اکباتان فوت و فن‌ها را توضیح می‌دهد: «با چند سبد میوه یا مقوایی که کف آن روزنه هواکش ایجاد کرده‌ایم یا کیسه‌هایی مثل گونی برنج و غیره کار را شروع میکنیم. پسماندهای تر روزانه بررسی می‌شود اگر قسمتی له شده یا مستعد کپک زدن و رشد حشره است به سطل زباله منتقل می‌شود یا برای تهیه کمپوست با دفن شدن در کمی خاک، استفاده می شود. بقیه قسمت‌ها را اما بعد از نم‌گیری با فاصله از هم و قطعه قطعه شده پهن میکنیم و پسماند تر گیاهی نباید روی زمین باشد چون مستعد تولید شیرابه یا کپک زدن می‌شود باید از کف هم هوا بکشد. از زمین فاصله داشته باشد. بهار و تابستان کار راحت‌تر است چون هوا گرم است اما پاییز و زمستان با استفاده از گرمای شوفاژ، بخاری و لوازم گرمایشی می‌توان به کار سرعت داد.»
به یک نکته اساسی اشاره می کند: «نکته مهم دیگر این است که هر چه پسماند تر زودتر، خشک شود ارزش غذایی خشکاله بالا می‌رود. بعد از مرحله خشک شدن می‌توان آنها را در سبدهای میوه، گونی یا مشمع جمع کرد. خشکاله اصلا نباید نم بکشد یا خیس شود چون مستعد رشد قارچ و لاروگذاری حشرات می‌شود.»
نباید غذای خودمان را به حیوانات بدهیم
«اقتصاد چرخشی»یکی از مهارت‌های مهم در سبک زندگی پایدار و سبز محیط زیستی است. کشورهای مختلفی در جهان روی این موضوع کار می‌کنند. برای مثال کره‌جنوبی با آموزش شهروندان و تبدیل پشت بام و بالکن خانه‌ها به بام و تراس سبز، توانسته فضای سبز شهری را 6 و نیم برابر افزایش بدهد و جامعه را محیطی سبز و مطلوب تر برای زندگی شهروندان کند. از طرفی جزو کشورهای پیشروی جهان در بازیافت پسماندموادغذایی به مواد موردنیازی مانند کمپوست و خشکاله است. آمارهای جهانی می‌گویند ما ایرانی‌ها سالانه چیزی معادل نصف درآمد نفتی کشور را در قالب «دورریز غذا» روانه مخازن زباله میکنیم!
اکباتان میگوید: «بعضی برای اینکه قدمی در زمینه جلوگیری از اسراف موادغذایی برداشته باشند، بقیه برنج و موادغذایی را به پرندگان یا حیواناتی مانند سگ و گربه می‌دهند. یکی از آموزش‌های ما این است که ما حق نداریم چرخه تغذیه حیوانات را به هم بزنیم و دخالت کنیم. موادغذایی پخته شده، چرب و حاوی ادویه‌ها برای سلامت جاندار مفید نیست.» این بانوی دغدغه مند در حوزه محیط زیست به نکته بسیار مهمی اشاره می‌کند که طی چند سال اخیر تب «دوستدار حیوانات» بودن رونق گرفت و متأسفانه عده‌ای با تأمین تغذیه بی‌رویه برای سگ‌های ولگرد باعث شدند جمعیت آن ها ناگهان افزایش پیدا و برای برخی شهروندان مشکل ایجاد کند.
حال خوب خانواده با تهیه خشکاله
از این بانوی فعال و آگاه محیط زیست درباره اینکه تهیه خشکاله چقدر می‌تواند بازده اقتصادی برای خانواده داشته باشد؟ می‌پرسیم و میگوید: «انسان دوست دارد ، تولیدکننده و مفید باشد وقتی برای مشکلات راهی پیدا می‌کند، روحیه و امید بیشتری برای زندگی دارد. تهیه خشکاله این روحیه را تقویت می‌کند. اینکه غذای یک جاندار گرسنه را تأمین کرده‌ام بدون اینکه در چرخه زندگی او دخالت کنم یا محیط زیست را تخریب، حتما حس خوبی است تبدیل یک زباله به محصول کارآمد، انرژی مثبت خانواده را بالا می‌برد. از طرفی شرکت‌کننده در این دوره‌ها یاد می‌گیرد از مرحله خرید، زندگی پسماند صفر را تمرین کند. موقع خرید، مواد غذایی سالم می‌خرد. سریع رسیدگی می‌کند و آنها را جابجا تا له و فاسد نشوند. حجم زباله‌های خانه به شدت کم می‌شود.»
از خانواده خود مثال می زند: «برای مثال در خانواده 4 نفره ما، سطل زباله هفته‌ای یکبار پر می‌شود حالا فکر کنید این برای همه خانه‌ها اتفاق بیفتد، کار ماشین‌های پسماند و مأموران شهرداری چقدر کمتر می‌شود. آن وقت این خودروها به جای اینکه مدام زباله جمع کنند و به محل دفن زباله و بازیافت ببرند، هفته‌ای یکبار می‌توانند خشکاله های محله را جمع کنند و به دامداری‌ها برسانند.» وقتی غذای دام در داخل تأمین شود حتما روی قیمت نهایی موادغذایی پروتئینی مانند گوشت قرمز و سفید نقش دارد و ارزان تر به دست مشتری می‌رسد.
شاگردانم شاگرددار شده اند
سعیده اکباتان از آموزش هایی که به شاگردانش هم دارد، میگوید: «به علاقه مندان یاد می‌دهیم عمده و فله‌ای به اندازه نیاز خرید کنند حبوبات را بسته‌بندی نخرند تا زباله کمتری جمع و مصرف پلاستیک کم شود. از کیسه‌های پلاستیکی بارها و بارها استفاده کنند. لباس‌های قدیمی دور ریخته نشود به کیسه خرید و غیره تبدیل شود. ما آموزش می‌دهیم و شرکت‌کننده‌ها با خلاقیتی که دارند غافل‌گیرمان می‌کنند. یکی از بچه‌ها با خشکاله تابلو درست کرده بود یکی از خانم‌ها با لباس‌های قدیمی برای خانه پادری و ...» از قدیم می‌گویند، معلم خوب کسی است که شاگردهایش از او جلو بزنند این یعنی سیر تربیت و پرورش استعداد را خوب انجام داده.
اکباتان هم دور از این ویژگی نیست و میگوید: «شرکت کنندگان به خصوص دانش‌آموزان خیلی علاقه دارند. ما پاییز پارسال کلاس‌های آنلاین برگزار کردیم قرار شد یک جلسه هم حضور باشد وقتی دیدم همه با مشمع‌های خشکاله آمدند و تحویل پژوهشسرا دادند خستگی از تنم رفت. بعضی‌هایشان حالا یک پا مدرس شده‌اند برای خودشان. به آن ها گفتم بین کلاس درس مدرسه 10 دقیقه آموزش برای همکلاسی‌هایشان بگذارند،اگر از 30 نفر، 5 نفر هم علاقه‌مند شوند و بیایند پای کار برای شروع کافی و دلگرم کننده است. آنقدر پشتکار داشتند و علاقه‌مند بودند که حالا صد نفر عضو گروه مجازی‌شان شده‌اند.»
ردپای کربنی چه کسی بیشتر است، بچه ها؟!
خوشحال است و میگوید که مردم وقتی آموزش می‌بینند، هم خوب می‌آیند پای کار هم خلاقیت دارند و برای اینکه دلگرم بمانند هم لازم است اداره‌های مربوطه حمایت کنند. برای مثال هر هفته یکبار خشکاله ها جمع شود، با این حال از راهی که به ذهنشان رسیده تا کسی ناامید نشود و مسیر را رها نکند، میگوید: «از هر گروه قرار شده هر کس با یک دامداری که می‌شناسد صحبت کند خشکاله ها را به او بفروشند یا در صورت تمایل رایگان تحویل دهند. فعلا کار محلی و مردمی پیش می‌رود اما برای ملّی شدن نیاز به زیرسازی و حمایت نهادهاست.»
یکی از بهترین و ماندگارترین شیوه‌های آموزش، یادگیری از دوره کودک است، اکباتان از فعالیت‌هایی که در این زمینه داشته‌اند هم مواردی را توضیح می دهد: «یکی از شیوه‌های ما نقاشی و تعریف کردن قصه‌های محیط زیستی است برای مثال بچه ها با نقاشی «رد پای کربنی» را یاد گرفتند. اینکه بدانند کدام کارشان تولید دی‌اکسید کربن در زمین را افزایش می‌دهد که باعث گرم شدن کره زمین و آسیب دیدن محیط زیست است. برای مثال ردپای کربنی ماشین بالاتر از دوچرخه است. لباس های الیاف مصنوعی، کربن بیشتری دارند تا لباس های نخی و الیاف طبیعی.» خانم معلم محیط زیست دوست از فرهنگسازی در خانواده و اقوام هم خاطرات جالبی دارد و میگوید: «وقتی با بستگان نزدیک دور هم هستیم و خانم‌ها مشغول جمع کردن بشقاب‌های میوه، همسرم به شوخی میگوید که سهم دام‌ها یادمان نرود! الان خانه اقوام که می‌رویم می‌بینیم پوست پرتقال، میوه و سبزی را خشک می‌کنند و راهنمایی می‌گیرند. وقتی این ظرفیت و استقبال وجود دارد،کار به خوبی می‌تواند جنبه عمومی و همگانی بگیرد.»
دقت و همتی کوچک؛ نتیجه ای بزرگ
تأمین علوفه دام در بهار و تابستان و سال خوش بارندگی آسان‌تر است اما پاییز و زمستان که مراتع سبز نیست یا مواقعی که بارندگی و علوفه کم باشد، نیاز به تأمین نهاده‌ها بالا می‌رود. باید از دامدار حمایت کرد تا بتواند گوشت سالم و ارزان تأمین کند. رساندن خشکاله به دست او همین همیاری ملی است که ما می‌توانیم انجام دهیم. ایران در اقلیم گرم و خشک قرار دارد. کرونا، جنگ، مشکلات و تهدیدهای مختلف طبیعی و غیرطبیعی مسأله «امنیت غذایی» و «محیط زیست» را برای بسیاری کشورهای مهم به عنوان «پدافند عامل» پر اهمیت تر از قبل کرده است. خشکاله از آن راهکارهای بومی، معقول، به شدت مقرون به صرفه است که می‌تواند نیاز به تأمین غذای دام را تا حدود قابل توجهی در کشور پاسخ دهد. برای تهیه آن هم نیاز به مواداولیه یا امکانات خاص نیست، کافی است مانند این خانم معلم و شاگردانش دقت کنیم و پسماند تری را که می تواند دامی را سیر، شیرده تر و پروار کند، روانه زباله نکنیم.