«تویی به جای همه»
نویسنده: سید مهدی شجاعی
ناشر: نیستان، چاپ اول 1401
425 صفحه، 270000 تومان
****
«تویی به جای همه» رمانی‌ست درباره زندگی امام سجاد (ع) که می‌کوشد، تصویری واقعبینانه از ویژگی‌های امام چهارم (ع) و روایتی واقعگرایانه از زندگی این بزرگوار پیش روی مخاطب بگذارد. از این منظر تصویری که از امام سجاد (ع) در این رمان ارائه می‌شود، گاه دارای تفاوت‌هایی محسوس با روایت هایی است که مداحان و روحانیون برای عامه مردم در منابر عمومی ارائه می‌کنند. زین العابدین این رمان نه آن امام بیمار و جامانده از رزم کربلا که علمدار و زنده‌نگه دارنده‌ی پیام این قیام در روزهای دشوارپس از عاشوراست.
سید مهدی شجاعی، نویسنده این رمان را که به همت نشر نیستان منتشر شده، می‌توان چهره شاخص جریانی دانست که ادبیات داستانی دینی معاصر ایران را نمایندگی می‌کند. شجاعی همواره در آثارش از ظرفیت‌های ادبیات داستانی و یا نمایشی در خدمت بازگو کردن جنبه‌هایی مغفول مانده از زندگی ائمه اطهار (ع) و یا غبارزدایی از جنبه‌های تحریف شده تاریخ اسلام، بهره برده است. البته این بدان معنا نیست که شجاعی از زمان معاصر و جامعه امروز غافل مانده، چرا که هم آثاری با مضامین امروزی و مرتبط با رخ دادهای سیاسی و اجتماعی سالهای اخیر نوشته است، و هم درتلاش بوده داستانهای تاریخی مذهبی خود را نیز از منظر درونی و یا بیرونی با رخ دادهای معاصر پیوند بزند و با روایت گوشه هایی از تاریخ اسلام و زندگی بزرگان آن محملی باشد برای عبرت صاحبان قدرت یا آگاهی عامه مردم.
از این منظر اگر بنگریم، رمان «تویی به جای همه» از جمله شاخص ترین آثار این نویسنده با تجربه ست که علاوه بر برخورداری از مضمون تاریخی و ارائه تصویری اصیل از زندگی امام چهارم شیعیان (ع) در لایه های درونی اثر گوشه چشمی نیز به مسائل این روزگار داشته ست.
شجاعی انگیزه نگارش رمان حاضر را چنین عنوان می‌کند: «از آنجایی که ما به امام سجاد (ع) ظلم کردیم! او را بیمار و نحیف و رنجور شناساندیم و بعد در میان سطور تاریخ، گمش کردیم. تنها مرد یک قبیله را، که یک تنه و دست تنها اما عالمانه و امیدوارانه، صدها داغ دیده و مصیبت چشیده را اداره کرد و ده‌ها واقعه خصمانه و فتنه گرانه را مدیریت، ندیدیم و نشان ندادیم. چطور شکوه مردانه و عاقلانه سجاد را میان ویرانه‌های مدینه ندیدیم؟ و یا چطور سکوت مدبرانه و خردمندانه‌ی پسر علی را بیرون گود حرّه نشنیدیم؟ چطور حضور جانانه و فداکارانه دردانه زهرا را میان جماعت اناث باقی مانده از کربلا حس نکردیم؟ چطور نفهمیدیم و ندانستیم آنکه شجاعانه از پس چندین و چند تلاش مذبوحانه، سربلند و روسفید خودش و اهل خیمه‌اش را بیرون آورد سجاد بود؟»
رمان هم از زاویه دید دانای کل روایت می‌شود و هم از زاویه دید اول شخص. استفاده از راوی دانای کل با توجه به بازبودن دست نویسنده برای روایت زیروبم زندگی شخصیت های اصلی داستان، این امکان را به نویسنده داده است تا ابعاد گوناگون شخصیت امام سجاد (ع) و رخدادهای زندگی ایشان را آنگونه که نویسنده کتاب از منابع دینی گوناگون برداشت کرده، در ساحت داستان آورده و روایت کند.
اما دیگر راوی رمان، که داستان از زاویه دید او به صورت اول شخص روایت می‌شود، کسی نیست جز شیطان که به دلیل انتخاب هوشمندانه نویسنده، این راوی یکی از جذابیت های اثر حاضر محسوب می‌شود.
شجاعی از انتخاب شیطان به عنوان راوی رمان، هم به لحاظ محتوایی هم از منظر جذابیت های روایی بهره بسیار برده است. مخصوصا که به نویسنده این فرصت را داده ست که روایتی متفاوت را به مخاطب ارائه کند اما از دیگر سو این انتخاب موجب تقابلی پارادوکسیکال در صورت و محتوای رمان شده است. در همین راستا از زبان شیطان در بخشی از رمان می خوانیم:
«من انکار نمی کنم که شخصا و اساسا با سجده ، کینه‌ای دیرینه دارم چرا که همه داستان طرد و لعن من با همین سجده آغاز شد. اگر خدا مسئله سجده آدم را مطرح نمی کرد من همچنان مثل هزاران سال قبل از آن سجاده نشینی باوقار بودم و هیچ مشغله دیگری جز عبادت خدا نداشتم.»
«تویی به جای همه» به عنوان کتاب اول از مجموعه حماسه سجادیه، در راستای ارائه تصویری واقعی و مبتنی بر منابع دقیق اسلامی از زندگی امام سجاد (ع) است. برای این منظور بخش مهمی از رمان به بازگویی ماجرای عاشورا و خاصه وقایع پس از آن اختصاص دارد که امام سجاد(ع) نقش به سزایی در آن ایفا کرده است. بنابراین رمان از خرده روایت هایی بهره می برد که هم اطلاعات کافی برای درک زمانه و زمینه‌ی زیست امام چهارم (ع) را فراهم می آورد و همچنین خود نیز از جذابیت های رمان محسوب می‌شود.
نمونه‌اش بخش کوتاهی که به محمد حنفیه اختصاص یافته و نه تنها از اوضاع و احوال ایشان در روزگار پس از شهادت امام حسین (ع) حکایت دارد، بلکه در عین حال با ارجاع به رخدادهای زندگی او در گذشته بر این نکته تاکید دارد که عدم حضورش در کاروان امام حسین نه از ترس یا اختلاف با حرکت شجاعانه امام حسین بلکه به دلیل زخم هایی بود که در میدانهای جنگ در رکاب پدرش (حضرت امیر) برداشته بود.
سخن آخر اینکه «تویی به جای همه» کتابی است خواندنی با محتوایی ارزشمند که نویسنده از صناعت‌های داستانی برای جذابیت و تاثیر گذاری بیشتر بهره برده تا ضمن جذب خواننده بستری برای آشنایی و درک واقعبینانه از تاریخ اسلام مهیا سازد؛ آن هم در فصلی مهم که پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش «سجاد تنها علمدار اسلام علوی» محسوب می‌شد.