عمليات بازگشت حجاج ايراني به كشور از روز دوشنبه هفته جاري– 12 تيرماه- آغاز شده و قرار است در مدت 21 روز بيش از 87 هزار زائر ايراني خانه خدا به ميهن بازگردند.
مسئولان برگزاري حج كه پيش از آغاز آن، نسبت به تامين سلامت حجاج ابراز نگراني هايي كرده بودند، اكنون كه مناسك حج تمتع پايان يافته است، از نتايج حاصله ابراز خرسندي مي كنند و مي گويند شرايط بهتر از آنچه كه انتظار داشتند، پيش رفته و ميزان تلفات و مشكلات حاجيان ايراني بهتر از پيش بيني ها بوده است.
مناسك حج تمتع داراي دو مرحله «عمره تمتع» و «حج تمتع» است كه در عمره تمتع، زائران بايستي پنج عمل واجب را انجام دهند كه همه آنها ظرف يك روز و در عرض چند ساعت صورت مي گيرد. اين اعمال به ترتيب شامل احرام بستن در يكي از ميقات هاي پنج گانه در مسير مكه، طواف كعبه، نماز طواف، سعي بين صفا و مروه و تقصير كردن (كوتاه كردن مقداري از ناخن يا مو) است. با انجام اين اعمال، حاجيان منتظر مي مانند تا ايام تشريق فرا برسد و در آن، اعمال حج تمتع را انجام دهند.
ايام تشريق از هشتم تا سيزدهم ذي الحجه است كه مهمترين و دشوارترين مرحله حج تمتع به شمار مي رود و به دليل حضور حاجيان در هواي داغ صحراي عربستان در مشاعر مقدسه (صحراي عرفات، مشعرالحرام و سرزمين منا) آن هم با لباس احرام و پوشش دمپايي همواره بيشترين تلفات را از آنها مي گيرد.
اعمال (مناسك) حج تمتع نيز داراي 13 مرحله است كه به ترتيب، شامل احرام بستن در مكه، وقوف در صحراي عرفات (روز نهم ذي الحجه)، وقوف در مشعرالحرام (شب دهم ذي الحجه) و رمي جمره عقبه (سنگ زدن به يكي از ستون هاي نماد شيطان)، قرباني كردن (گوسفند، شتر يا گاو) و حلق يا تقصير (تراشيدن يا كوتاه كردن موي سر) در سرزمين منا در روز دهم ذي الحجه (عيد سعيد قربان) است. اگرچه كار رمي جمره عقبه در همان روز اول انجام مي شود اما بر حجاج واجب است كه رمي دو جمره ديگر به نام هاي جمره اولي و وسطي را نيز در روزهاي بعد انجام دهند و علاوه بر آن، شب هاي يازدهم و دوازدهم در منا بيتوته (وقوف) داشته باشند. به عبارت ديگر، رمي جمرات تا دو روز بعد هم ادامه دارد و براي كساني كه موفق به اين كار نشده باشند، روز سيزدهم ذي الحجه هم پيش بيني شده است.
اين اعمال همانطور كه گفته شد در ايام تشريق و در بيابان انجام مي شود و زائران در چادر و با حداقل امكانات در آن سكني دارند. البته، در مشعرالحرام چادر هم وجود ندارد. آنها شب را بايد در فضاي باز و با استفاده از زيرانداز سپري كنند و پس از طلوع آفتاب، مسيري چند كيلومتري را با پاي پياده تا رسيدن به سرزمين منا بپيمايند.
پس از مشاعر مقدسه، حجاج براي آخرين مرحله از انجام مناسك خود به مكه مكرمه باز مي گردند تا طواف حج، نماز طواف، سعي بين صفا و مروه ، طواف نساء و نماز طواف نساء را انجام دهند. اگرچه ضرورتي براي انجام اين كار در همان روز بازگشت نيست و حجاج تا چند روز فرصت دارند اعمال اين مرحله را انجام دهند اما زمان لازم براي اين اعمال زياد نيست و مي توان آن را ظرف چند ساعت انجام داد. به همين دليل، بسياري از حجاج ترجيح مي دهند بلافاصله پس از بازگشت به مكه مكرمه، اين مرحله را به جاي آورند و مناسك خود را تمام كنند اما به دليل ازدحام و فشار جمعيتي چند صدهزار نفري به ويژه هنگام طواف خانه خدا، تحمل آن براي بسياري از زائران به ويژه افراد مسن، كاري بسيار سخت و دشوار است.
آنطور كه «توفيق الربيعه» وزير حج و عمره عربستان اعلام كرده، امسال در مجموع، بيش از يك ميليون و 870 هزار نفر از 150 كشور جهان در مناسك حج تمتع شركت كردند كه از اين تعداد، 184 هزار نفر، شهروندان خود عربستان بودند. از اين ميزان، 996 هزار و 694 نفر را مردان و 875 هزار و 351 نفر را زنان تشكيل مي دادند.
سهم ايران از اين جمعيت حج گزار 87 هزار و 550 نفر بود كه بر اساس تصميم سازمان همكاري اسلامي به ايران اختصاص يافته بود؛ تصميمي كه مي گويد هر كشور – جز عربستان ميزبان- مي تواند هر سال تا يك درصد جمعيت خود را به مناسك حج تمتع اعزام كند.
با اين حال، تقاضاي زياد براي رفتن به حج در ايران از يكطرف و وقفه چند ساله در اعزام حجاج به دليل وقوع فاجعه منا -كه در سال 1394 موجب جان باختن بيش از 2500 حاجي از كشورهاي مختلف از جمله 464 ايراني شد-، باعث طولاني شدن صف انتظار متقاضيان حج در ايران و بالارفتن سن آنها شده است به گونه اي كه حجاج امسال 17 سال پيش ثبت نام كرده بودند و به گفته مسئولان حج، اعزام تمامي ثبت نام كنندگان در سال 1387 با روند كنوني حداقل 14 سال ديگر هم طول خواهد كشيد زيرا هنوز بيش از يك ميليون و 100 هزار نفر فيش اعزام به حج دارند.
اين وضعيت سبب شده است سن زائران ايراني حج تمتع هر سال بالاتر برود به گونه اي كه امسال ميانگين سني آنها نزديك به 60 سال بود و 2300 نفر از آنها بيش از 80 سال سن داشتند.
كهولت سن و مشكلات و بيماري هاي ناشي از آن از يكسو و مشكلات اقامت طولاني حجاج ايراني در عربستان – با ميانگين نزديك به 40 روز- در هواي داغ آن كشور موجب شده بود امسال مسئولان حج ايران نگران بالارفتن تلفات و مرگ و مير زائران باشند اما طبق آخرين گزارشها، تاكنون 22 تن جان خود را از دست داده اند و انتظار مي رود با توجه به پايان مناسك حج تمتع، آغاز بازگشت حجاج به كشور و همچنين، امكان اعزام فوري بيماران بدحال به كشور، اين رقم تا پايان زمان بازگشت تمامي حجاج در سوم مردادماه افزايش چنداني نداشته باشد.
البته، اين امر به معناي رضايت كامل مسئولان حج از وضعيت برگزاري حج امسال نيست زيرا همانطور كه حجت الاسلام «سيدعبدالفتاح نواب» نماينده ولي فقيه در امور حج و زيارت و سرپرست حجاج ايراني اعلام كرده، با وجود بهبود مناسبات سياسي دو كشور ايران و عربستان در ماههاي اخير، مقام هاي رياض آنطور كه انتظار مي رفت تسهيلات چنداني در زمينه زيارت و اقامت زائران ايراني چه در مكه و چه در مدينه ايجاد نكرده اند. بطور مثال، آقاي نواب دو روز پيش در نشست شورای برنامه ریزی و هماهنگی بعثه مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت در مكه مكرمه، با اشاره به گرمازدگی شماری از زائران ایرانی در مسیر جمرات، از اینکه طولانی ترین مسیر در گرمترین ساعات روز برای برگشت زائران ایرانی برای رمی در نظر گرفته شده بود، گلایه کرده است.
«پيرحسين كوليوند» رييس جمعيت هلال احمر هم كه در حج شركت داشته و همچنان در مكه مكرمه است، در مصاحبه اي از ارائه بيش از 430 هزار خدمت بهداشتي و درماني به حجاج ايراني از ابتداي اعزام آنها در سوم خرداد تا روز دوشنبه (12 تير) خبر داده و گفته است كه از اين خدمات، 5500 مورد سرم تراپي حجاج و بيشتر به دليل گرمازدگي آنها در ايام تشريق بوده است.
نكته جالبتر آن است كه به گفته شماري از زائراني كه امسال با خريد فيش ديگران به حج تمتع مشرف شده اند، آنها براي خريد فيش آزاد حج حدود 150 ميليون تومان هزينه كرده اند كه با احتساب هزينه هاي دريافتي سازمان حج از حجاج بابت سفر و اقامت آنها در عربستان – كه بين 110 تا 140 ميليون تومان اعلام شده- ، حج امسال براي آنها در مجموع نزديك به 300 ميليون تومان تمام شده است. اگر به اين ارقام، هزينه هاي جانبي نظير مهماني گرفتن حاجيان و خريد هديه را هم اضافه كنيم به راحتي رقمي حدود 500 ميليون تومان براي هر يك از آنان ثبت خواهد شد.
از نظر شرعي، حج تمتع فقط بر افرادي واجب است كه استطاعت مالي و جسمي آن را داشته باشند و بطور طبيعي، كساني كه حاضر به انجام چنين هزينه هايي مي شوند، از امكان آن برخوردار هستند.
اگر اين مبنا و قاعده فقهي را براي حج گزاردن بپذيريم و به هزينه هاي يادشده نيز گوشه چشمي داشته باشيم، مي توان چنين جمع بندي كرد كه بسياري از مردم ما بويژه افراد مومن و متشرع حاضر هستند هزينه هاي سنگيني را براي انجام اين واجب شرعي بپذيرند و سختي هاي زيادي اعم از دوري 40 روزه از خانواده، پياده روي هاي طولاني، حضور در صحراي داغ عربستان، انجام مناسك و .... را نيز با جان و دل تحمل كنند تا از اين آزمون الهي سربلند بيرون بيايند.
آنها حتي نيش و كنايه هاي افرادي كه اين روزها انجام حج را زيرسوال مي برند، تحمل مي كنند با اين اميد كه خدا حج آنان را قبول كند و از وسوسه هاي شيطان دور باشند.
در چنين شرايط و فضايي آيا بهتر نيست خود حاجيان و مسئولان دست اندركار حج و زيارت پس از انجام این واجب، گردهم بيايند و تدبيري بينديشند تا از دل اين همه هزينه هاي سنگين جسمي و مالي، آثار ماندگار معنوي و اجتماعي در جامعه هم حاصل شود و حتي، زبان منتقدان را هم بندند؟!
ترديدي نيست كه سفر حج از نظر فردي و معنوي، براي حاجيان آثار بسياري دارد. آنها در برابر كعبه و در مشاعر مقدسه با خداي خويش عهد مي بندند كه انساني كامل، متعبد و خيرخواه ديگران باشند و پس از حج نيز احترام آنان در جامعه چند برابر مي شود. فلسفه حج در بعد اجتماعي و جهاني هم در پيام حضرت آيت الله خامنه اي رهبر معظم انقلاب اسلامي به كنگره جهاني حج امسال كاملا تبيين شده است. ايشان، آئین حج را یک فراخوان جهانی برای تعالی انسان‌ها و زمینه‌ساز اعتلای معنوی و اخلاقی بشریت خواندند و تصريح كردند:« شرط لازم برای این اثرگذاری جهانی، آن است که مسلمانان در گام نخست، خطاب زندگی‌بخش حج را خود بدرستی بشنوند و همه‌ی همّت خود را برای عملی کردن آن به کار گیرند. دو پایه‌ی اصلی این خطاب، «وحدت» و «معنویت» است. وحدت و معنویت، ضامن ارتقاء مادی و معنوی جهان اسلام و نورافشانی آن به همه‌ی گیتی است».
در اين شرايط و با اين اوصاف و اهداف، چه مي توان كرد؟!
پيشنهاد آن است كارگزاران حج و حاجيان – كه همه خيرانديشند-، در اين روزها كه عموم مردم و كشور با مشكلات اقتصادي جدي دست و پنجه نرم مي كنند، گردهم جمع شوند و با تاسيس نهادها يا صندوق هاي خيريه براي پيشرفت و توسعه جامعه قدم هاي جدي بردارند. همانطور كه موسسات خيريه با حضور افراد خير و نيكوكار تاكنون در كار مدرسه سازي، بيمارستان سازي، مسجدسازي و مانند آن قدم هاي جدي برداشته اند، حاجيان هم مي توانند چنين اقداماتي را با همكاري يكديگر انجام دهند. بطور مثال، آنها با طيب خاطر و رضايت قلبي، با پرداخت مبلغي اندك در هر سال مي توانند كارهاي بزرگي براي منطقه، استان و كشور خود انجام دهند. مثلا، اگر آنها امسال هر كدام فقط 10 ميليون تومان به كارهاي خيريه اجتماعي اختصاص دهند – كه در برابر 300 تا 500 ميليون هزينه گفته شده، رقم چنداني نيست- مبلغ آن در مجموع به 870 ميليارد تومان مي رسد كه با آن مي توان اقدامات زیادی را به ثمر رساند.
چه اشكالي دارد حاجيان هر سال به نشانه توفيقي كه خدا نصيب آنان كرده است، يك نماد اثرگذار از خود برجاي بگذارند و دولت و نهادهاي عمومي هم ثبت كنند كه اين كار با كمك حاجيان آن سال انجام شده است. قطعا، اين كار هم مورد رضايت مردم و هم خداوند متعال خواهد بود و حتما حاجياني خواهند بود كه ارقام به مراتب بالاتر و بيشتري را صرف كارهاي خيريه كنند. من مطمئن هستم چنين كاري، سرمايه اجتماعي حاجيان و ارزش سفر معنوي آنان را نيز در جامعه بسيار بالاتر خواهد برد.
اين كار نياز به برنامه ريزي، تدبير و پيگيري از سوي مسئولان ذيربط دارد و بايد هر چه زودتر براي آن فكري كرد.
.