به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری، یکصد و بیست و نهمین نشست علمی تخصصی با عنوان" نقش فناوری های نوآورانه در مقابله و مدیریت کانون های گرد و غبار" با حضور دکتر مصطفی محقق؛ هماهنگ كننده ارشد مركز سازمان ملل متحد براي توسعه مديريت اطلاعات بلايا در آسيا و اقيانوسيه (اپديم) به عنوان مدیر علمی و دکتر علی درویشی؛ دانشیار گروه آموزشی سنجش از دور و GIS دانشگاه تهران، دکتر رضا شهبازی؛ مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و مهندس آرزو اشرفی زاده؛ مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان سخنرانان برگزار شد.
در این نشست مطرح شد: 75 درصد حوادث طبیعی در سطح جهان ریشه های آب و هوایی و اقلیمی دارند. بیش از ده هزار کانون گرد و غبار در حوزه دجله و فرات می توانند کشور را دچار گرد و غبارهای هزار ساله کنند. ارزش اقتصادی هر هکتار تالاب ساحلی 84 هزار دلار در سال است. استفاده از فناوری های هوش مصنوعی و پایش ورودی آب و وضعیت تالاب ها در دستور کار قرار دارد. بر اساس مطالعات دقیق و ده ساله خوشبختانه آلاینده رادیواکتیوی در ذرات گرد و غبار ایران وجود ندارد. تصویب تاریخ 12 جولای به عنوان روز جهانی مقابله با گرد و غبار نشانه ای از اقدامات ایران در عرصه مدیریت این پدیده در عرصه بین الملل است.
در ابتدای این نشست دکتر مصطفی محقّق؛ هماهنگ كننده ارشد مركز سازمان ملل متحد براي توسعه مديريت اطلاعات بلايا در آسيا و اقيانوسيه (اپديم) ضمن بیان ملاحظات کلی در خصوص مسئله بلایای طبیعی در عرصه جهانی، گفت: از دهه چهل شمسی روند مقابله با بلایای طبیعی آغاز شد و جالب است بدانید اولین اقدام بین المللی در خصوص مواجهه با بلایای طبیعی زلزله بوئین زهرا بود، لذا به منظور کاهش سوانح سه عامل اساسی ریسک را باید مدنظر داشته باشیم. عامل اول پدیده بیرونی است که معمولاً غیرقابل کنترل است مثل باران و زلزله و...، دومین عامل ضعف انسانی است و سومین عامل نیز در معرض بودن پدیده، به این معنا که ما خانه را بر روی گسل و یا در بستر رودخانه بسازیم.
وی ادامه داد: مهاجرت ها، ضعف ساختمان ها، فقر و آسیب پذیری های زیست محیطی همگی بر تحقق و شدت وقوع بلایای طبیعی تاثیرگذار است. جالب است بدانید بر اساس گزارش های رسمی بین المللی در طول بیست سال گذشته 75 درصد حوادث طبیعی در سطح جهان ریشه های آب و هوایی و اقلیمی داشته است. در این بین ایران نقش رهبری در معرفی گرد و غبار به عنوان یک پدیده سهمگین را در سطح بین المللی به خود اختصاص داده است. قطعنامه های سازمان ملل در خصوص کنترل گرد و غبار همگی تحت تاثیر اقدامات مثبت ایران شکل گرفته است. همچنین جمهوری اسلامی ایران میزبان کنفرانس های بین المللی گرد و غبار در طول چند سال اخیر بوده است و در مهمترین اقدام ها به ابتکار جمهوری اسلامی ایران و بر اساس تصویب صحن علنی سازمان ملل متحد روز 12 جولای روز مقابله با گرد و غبار در سطح جهانی اعلام شد.
دکترمحقق افزود: در همین راستا و براساس اقدامات بین المللی ایران در مواجهه با پدیده گرد و غبار، اولین مطالعه ریسک گرد و غبار در منطقه آسیا و اقیانوسیه تدوین شد و به تصویب کشورهای عضو اسکاپ رسید و در جلسه هفته آینده اسکاپ در بانکوک تایلند خروجی های این نشست نیز منتقل خواهد شد، لازم است بدانیم زمانی که سخن از فناوری های نوین در کنترل گرد و غبار مطرح می شود صرفا سامانه های هشدار مد نظر نیست، در ابتدا باید ریسک این پدیده را به درستی بررسی کنیم، سپس پایش و در ادامه راه های مختلف جهت مقابله و در انتها استفاده از فناوری به منظور کنترل پیامدها نیز باید مدنظر قرار گیرد. لذا راه های کاهنده پیامدها نیز می تواند مورد توجه باشد و باید هم احتمال وقوع را به درستی بدانیم و هم اندازه پیامدها را به دقت بررسی کنیم.
در ادامه این نشست دکتر علی درویشی؛ دانشیار گروه آموزشی سنجش از دور و GIS دانشگاه تهران و مشاور فائو در بخش گرد و غبار، ضمن بیان اینکه از سال 2000 پدیده گرد و غبار در جهان افزایش پیدا کرده است، گفت: ما بر اساس مطالعات در دانشگاه تهران به ده "ابر بحران" جهانی رسیدیم که چهار مورد از این موارد مستقیم به پدیده تغییر اقلیم و گرد و غبار مرتبط است. لذا باید بدانیم این پدیده یک بحران جهانی است و چون ما در سرزمین خشک و نیمه خشک زندگی می کنیم سهم بیشتری از پیامدهای منفی این پدیده خواهیم داشت.
وی با اشاره به مفهوم تخریب سرزمین، افزود: درست است که در کشور آلمان هم تخریب زمین داریم اما در آنجا به این پدیده به واسطه نوع پوشش گیاهی به کاهش تولیدات کشاورزی منجر می شود، ولی در ایران همین اتفاق به گرد و غبار می انجامد چون ایران در منطقه خشکی قرار گرفته است.
وی با اشاره به تجربه آمریکا، چین، آسیای میانه و خاورمیانه در پدیده بروز گرد و غبار، خاطر نشان کرد: در سطح کشور و منطقه؛ پیدا کردن کانون های گرد و غبار، یافتن مکان دقیق و یافتن دلایل ایجاد کانون ها اقدامی است که در مطالعات مشترک بین المللی توسط همین گروه در دانشگاه تهران انجام شده است.
دکتر درویشی با اشاره به کانون های فعال گرد و غبار در دجله و فرات تعداد این کانون ها را 10422 مورد دانست و گفت: البته برخی از گرد و غبارها از زمین های کشاورزی و برخی از گرد و غبارها از رودخانه های خشک و رودخانه های فصلی پدید می آید.
وی با اشاره به مصوبه شورای شهر تهران در خصوص شناسایی مناطق مستعد گرد و غبار شهر تهران، گفت: ما طبق تحلیل صورت گرفته در250 نقطه از سنجش در مناطق تهران، یک نقشه فرسایش پذیری در مقیاس استان تهران را به دست آوردیم. در واقع تخریب سرزمین در یک منطقه خشکی مثل ایران بلافاصله به پدیده گرد و غبار تبدیل می شود.
این محقق بین المللی با اشاره به منطقه دجله فرات و مطالعات انجام شده در این خصوص گفت: این مناطق پتانسیل های ایجاد گرد و غبارهای هزار ساله برای ایران خواهند بود. افزایش جمعیت شدید در خاورمیانه نیز به منابع فشار آورده و این فشار، به تخریب شدید زمین منجر شده است و در نهایت منجر شده که این زمین ها به کانون های بحرانی تبدیل شوند.
مشاور فائو در بحث گرد و غبار ادامه داد: با توجه به مطالعات صورت گرفته در تهران، عامل اصلی ایجاد کانون های گرد و غبار اطراف تهران، زمین های کشاورزی است که با چالش های متعددی مواجه شده اند. اکنون این فناوری وجود دارد که علاوه بر مشخص کردن کانون گرد و غبار، شعاع تحت تاثیر آن کانون را نیز می توان مشخص نمود و این پروژه با فائو، کشور چین و مشارکت دانشگاه تهران در حال انجام است.
وی افزود: گرد و غبار تأثیر مستقیم روی سلامت، پوشش گیاهی، انسان و آب دارد. در مجموع گرد و غبار در یک تقسیم بندی کلی به خشک و تر، تقسیم می شود به عنوان مثال مدل گرد و غبار خشک پدیده اهواز است که بر اثر جاذبه فرو می نشیند ولی گرد و غباری که به همراه باران می آید خیلی خطرناکتر است که این پدیده در منطقه گلستان مشاهده شده است.
دکتر درویشی ضمن ادامه بررسی مطالعات انجام شده در حوزه پیامدهای گرد و غبار در حوزه های سلامت، اجتماع، محیط زیست و اقتصاد، گفت: ما توانستیم یک تقویم بیست ساله از پدیده گرد و غبار را برای ایران استخراج کنیم و تاثیر دقیق گرد و غبار بر روی انسان، گیاه و حیوانات را در مناطق مختلف کشور مورد بررسی قرار دهیم.
در ادامه دکتر رضا شهبازی؛ مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی، ضمن ارائه خود تحت عنوان طرح ملی شناسایی ویژگی های فیزیکی و شیمیایی ذرات گرد و غبار کشور، در ابتدا گفت: قطع جریان آب، بر روی زمین، گرد و غبار را شکل می دهد و قطع جریان آب در زیر زمین پدیده فرونشست را به دنبال خواهد داشت.
وی با اشاره به اینکه بر اساس آمار اعلامی، سرجمع صد میلیارد متر مکعب آب در دسترس کشور موجود است، گفت: در صورت مدیریت این شرایط می توان با مشکل کم آبی کشور مدارا کرد.
شهبازی با بیان اینکه پیش از این در جامعه علمی کشور بر این باور نبودند که ما در کشور کانون های گرد و غبار داریم، گفت: ما مدت ها تلاش کردیم جامعه علمی را به این باور برسانیم که در داخل کانون گرد و غبار داریم. این اتفاق 14 سال پیش در تهران زمانی به وقوع پیوست که گرد و غبار به تهران هم رسید و جامعه علمی و سیاستگذاران با این واقعیت مواجه شدند. تا آن زمان خیلی ها وجود کانون های گرد و غبار در کشور را باور نمی کردند.
وی با اشاره به ابعاد و نوع ذرات گرد و غبار داخلی و خارجی گفت: هرچه میزان ذرات کوچکتر باشد نشان از این دارد که این ذرات از لایه های خارجی تر و از بیرون کشور وارد شده اند. ذرات با منشا خارجی غالبا زیر چهار میکرون یا نهایتا هشت میکرون هستند، لذا اگر ذره بالای ده میکرون باشد حتما منشاء داخلی و نزدیک دارد.
این محقق زمین شناسی با اشاره به تاریخچه اقدامات ستاد ملی مقابله با گرد و غبار و سازمان زمین شناسی در مواجهه با این پدیده گفت: پس از شناسایی کانون های داخلی و خارجی به این سوال رسیدیم که ترکیب شیمیایی این ذرات چیست؟ در واقع بر اساس شبکه نمونه برداری در طول یک دهه با تیم واحد و یک آزمایشگاه واحد در یک همکاری سه جانبه ستاد ملی مقابله با گرد و غبار، سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان زمین شناسی به این نتیجه علمی رسیدیم که خوشبختانه آلاینده رادیواکتیوی در ذرات گرد و غبار ایران وجود ندارد.
وی با اشاره به کانون های خاص گرد و غبار در کشور به تالاب صالحیه اطراف تهران اشاره کرد و گفت: این کانون به تدریج به یکی از تهدیدهای اصلی تهران در زمینه بروز گرد و غبار تبدیل می شود که سازمان زمین شناسی در یک مطالعه پنج ساله مشغول مطالعه دقیق بر روی این کانون است و در عین حال امید داریم که با پس رفت دریای خزر، بندر انزلی و میانکاله دچار چنین اتفاقی نشود.
وی با اشاره به اتفاقات فلج کننده سال 97 در اهواز که آب و برق قطع می شد، گفت: در این مقطع بود که تصمیمات جدی گرفته شد و بر اساس همین تجربه، کشور به پنج پهنه در سال 1401 تقسیم شد و تا این تاریخ بر اساس پایش های دقیق، نیمی از پدیده های گرد و غبار کانون خارجی دارد و نیمی از پدیده گرد و غبار منشاء داخلی. لذا باید بدانیم مخاطرات پیوسته در حال وقوع است. به همین دلیل پایش باید به صورت مستمر باشد.
در ادامه این نشست مهندس آرزو اشرفی زاده؛ مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ضمن ارائه خود با موضوع نقش فناوری های نوآورانه در حفظ تالاب ها و مهار گرد و غبار گفت: تالاب ها در صورت خشک شدن به سادگی می توانند به کانون های گرد و غبار تبدیل شوند. لذا تالاب ها، اکوسیستم های بسیار آسیب پذیری هستند که در صورت تخریب مناطق زیادی را با بحران های مهمی مواجه می کنند.
وی با اشاره به اینکه در خصوص تالاب ها بر اساس کنوانسیون رامسر هم اکنون 35 عنوان تالاب ثبت شده داریم گفت: این در حالی است که بر اساس مطالعات انجام شده 225 نقطه تالابی دیگر در کشور شناسایی شده است. جالب است بدانید براساس مطالعات انجام شده در خصوص ارزش اقتصادی تالاب ها ارزش هر هکتار تالاب در سال 48 هزار دلار است و این ارزش اقتصادی در تالاب های ساحلی به 84 هزار دلار در هکتار نیز می رسد.
اشرفی زاده افزود: با این وجود تالاب های کشور با چالش های مهمی مواجه هستند که کمترین آنها کاهش ورود آب های سطحی به این تالاب ها است که ساخت و سازها در بالا دست این آسیب ها را بیشتر می کند.
وی با اشاره به مساحت سه میلیون و چهارصد هزار هکتاری تالاب های کشور گفت: از این بین یک میلیون و چهارصد هزار هکتار از این مساحت، مستعد تبدیل شدن به کانون گرد و غبار است. جازموریان، صالحیه و هامون از مهمترین این تالاب ها به شمار می آید. در واقع 43 درصد از مساحت تالاب های کشور مستعد تبدیل شدن به کانون گرد و غبار است.
وی با اشاره به شرایط بد سیستان و بلوچستان در روزهای اخیر و شرایط تالاب هامون گفت: بادهای 120 روزه تبدیل به بادهای 200 روزه شده است و بستر خشک تالاب شرایط بسیار بدی را در این مناطق به وجود آورده است. با وجود بحث های پایشی خوب و با استفاده از فناوری های جدید در پایش ها باید متوجه باشیم که شرایط در این مناطق اصلاً مطلوب نیست.
وی ضمن اشاره به استفاده از فناوری های نو در پایش و کنترل تالاب ها گفت: مشخص شدن حق آبه تالاب ها و پایش آنلاین تالاب ها در حال پیگیری است به گونه ای که ورودی آب را پایش کنیم. اما جالب است بدانیم که برگرداندن منابع آبی به این تالاب ها به سرعت موجب بازگشت شرایط اقلیمی و حیات به تالاب می شود. این پدیده خود پالایشی طبیعت می تواند مورد توجه قرار گیرد. استفاده از فناوری های هوش مصنوعی در موضوع تالاب نیز مورد توجه قرار گرفته است. لذا بر این باوریم اگر امروز در صالحیه چنین پدیده ای را می بینیم نتیجه زه کشی ها و توسعه ناپایداری است که در سال های اخیر انجام شده است و باید به ریشه های مشکل توجه کرد تا شرایط را بتوانیم کنترل کنیم.
همچنین در ادامه این نشست دکتر طهماسبی دبیر ستاد ملی گرد و غبار نیز در سخنانی ضمن بیان اینکه ما اکنون شناسایی خوبی در خصوص کانون های گرد و غبار داریم به برنامه عمل ده ساله اقدام این ستاد ملی اشاره کرد و گفت: این سند اقدام و عمل همه دستگاه ها در قبال مسئله گرد و غبار را به وضوح معلوم کرده است.
وی با اشاره به اقدامات بین المللی ایران در زمینه گرد و غبار خاطر نشان کرد: تصویب 12 جولای با تلاش وزارت امور خارجه و دفتر ایران در سازمان ملل به عنوان روز جهانی مبارزه با گرد و غبار نمونه ای از این فعالیت هاست. همچنین در حوزه خارج از کشور ایجاد یک صندوق به منظور حمایت از اقدامات اصلاحی در پدیده گرد و غبار مورد توجه و پیگیری است.
وی در خاتمه با اشاره به اینکه دولت به این جمع بندی رسیده است که اقدامات در خصوص گرد و غبار باید در این ستاد ملی صورت بندی شود و برنامه های اقدام و عمل باید در این ستاد ملی پیگیری شود خاطر نشان کرد: ضمن تقدیر از اقدامات صورت گرفته از همه دستگاه ها، نهادها و مراکز علمی می خواهم در راستای هم افزایی در هماهنگی کامل با ستاد ملی اقدامات خود را صورت بندی کنند. ما همچنین امید داریم که در ستاد ملی میزبان مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری باشیم تا بتوانیم از ظرفیت این نهاد علمی نیز در راستای کنترل پدیده گرد و غباراستفاده ببریم. در پایان این نشست با عنایت به اهمیت موضوع، مسائل و مشکلات حوزه بلایای طبیعی و نیز قرار گرفتن در برهه زمانی طرح برنامه هفتم توسعه در مجلس شورای اسلامی، ضمن تأکید بر ضرورت توجه ویژه نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی به اهمیت بلایای طبیعی و ریسک های ناشی از آن در فرآیند تصویب برنامه هفتم توسعه، بررسی بیشتر ابعاد مختلف این موضوع در نشست های علمی – تخصصی آتی مرکز پیشنهاد شد.
لازم به ذکر است یکصد و بیست و نهمین نشست علمی-تخصصی با عنوان" نقش فناوری های نوآورانه در مقابله و مدیریت کانون های گرد و غبار "روز سه شنبه 27 تیر ماه 1402، از ساعت 9 الی 12، به همت دفتر آموزش مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با حضــور جامعه علمی، پژوهشی، دانشگاهی، اندیشگاهـی، صاحب نظران، مدیـران، کارشناسان دستگـاه های اجــرایی ملّی و استـانی برگزار شد.