هیچ‌کس در هنگام ازدواج به جدایی و دادگاه و گرفتن حضانت فرزند فکر نمی‌کند. اما زندگی این‌گونه است که امکان پیش‌آمد این روزهای سخت وجود دارد و تنها راه، داشتن آگاهی و گرفتن بهترین تصمیم است. در این مطلب از الف قصد داریم به بررسی حضانت فرزند در قانون بپردازیم.
معنی حضانت چیست؟
حضانت یک واژه عربی و از ریشه حضن بوده و در لغت به معنای در آغوش کشیدن، نگهداری و پرورش دادن کودک است. در اصطلاح نیز به حمایت جسمی و عاطفی از کودکان توسط افرادی گفته میشود که قانون آنها را انتخاب کرده است. در قانون مدنی برای حضانت تعریف دقیقی وجود ندارد اما از نظر فقها به معنای سرپرستی، تربیت و نگهداری از طفل است.
یکی از مهمترین نکاتی که باید به آن توجه کنید این است که حضانت فرزند با ولایت و قیومیت یکسان نبوده و تفاوت‌های بسیار زیادی دارند. در حضانت شخص با امور مالی کودک کاری ندارد و تنها به تربیت او می‌پردازد. همچنین مطابق با ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت هم حق و هم تکلیف ابوین است.
شرایط حضانت فرزند چیست؟
در صورتی که زن و مردی، ازدواج کنند و از راه این ازدواج، صاحب فرزندی شوند، مسئولیت حضانت طفل، با هر دوی آنها است و مشترکا، باید، از طفل، مراقبت و نگهداری کنند.
چنانچه، زوجین، به واسطه جدایی یا هر علت دیگری، جدا از یکدیگر، زندگی نمایند، مطابق قانون، تا 7 سالگی، فارغ از جنسیت، حضانت فرزند، با مادر بوده و پس از آن، تا سن بلوغ، حضانت، با پدر است و در هر صورت، در صورت اختلاف، محکمه، تصمیم خواهد گرفت.
مطابق با ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی در گذشته، حضانت پسر تا سن ۲ سالگی و حضانت دختر تا سن ۷ سالگی با مادر بود. اما در تاریخ هشتم آذر سال ۱۳۸۲ این قانون مورد بازنگری قرار گرفت و سن حضانت تغییر یافت. مطابق با قانون جدید، حضانت فرزندان تا سن ۷ سالگی با مادر است و تفاوتی میان دختر و پسر در این مورد وجود ندارد. پس از آن نیز حضانت دختر تا سن ۹ سالگی و پسر تا سن ۱۵ سالگی با پدر خواهد بود. بعد از آن فرزندان می توانند خودشان تصمیم بگیرند که قصد زندگی با کدام یک از والدین را دارند.
اما، قانون‌گذار، شرایطی را برای حضانت، در نظر گرفته که مسئول حضانت، باید، از آن، برخوردار باشد و در غیر این صورت، میتوان، به سبب عدم وجود شرایط، از او، سلب حضانت نمود. عقل، بلوغ، شایستگی اخلاقی، عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار، اسلام و عدم ازدواج مجدد مادر، از موارد و شرایط حضانت هستند که در زیر، هر یک از آنها را به اختصار، توضیح خواهیم داد:
بلوغ
مقصود از بلوغ مسئول حضانت، یعنی، شخص، از حالت صغر سن، خارج شده و می‌تواند، تولید مثل و زاد و ولد نماید و قوه تمیز خوب از بد را دارد که در دختران، سن قانونی بلوغ، نه سال تمام قمری و در پسران، 15 سال تمام قمری است. بعد از بلوغ، شخص، اهلیت استیفا در اموال خود را پیدا می‌نماید که البته برخی نهادها مانند بانک، سن مداخله در امور مالی را 18 سال تمام می‌دانند.
عقل
کسی که نگهداری طفل به او سپرده شده است، باید عاقل باشد و به همین علت، یکی از شرایط حضانت فرزند، برای مسئول حضانت، اعم از مادر یا پدر یا هر شخص دیگری، عقل دانسته شده که مفهوم مخالف و مقابل آن، جنون یا دیوانگی است و یعنی فرد، از قوای عقلی سالمی، برخوردار نیست.
توانایی عملی
در مورد شرط توانایی عملی، برای گرفتن حضانت فرزند، باید گفت، توانایی عملی، برای عهده‌دار شدن حضانت، یعنی شخص، هم از لحاظ رفتاری، هم از لحاظ سلامت جسمانی و هم از لحاظ سلامت روانی، دارای وضعیتی است که می‌تواند، در عمل، از کودک، مراقبت کرده و امور و احتیاجات او را رفع نماید.
شایستگی اخلاقی
ماده 1173 قانون مدنی، مقرر می‌دارد: "اگر در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی کسی که حضانت با اوست، صحت جسمانی با تربیت اخلاقی طفل به خطر افتد، دادگاه می‌تواند حضانت را به دیگری واگذار کند." بر اساس این ماده، شایستگی اخلاقی، یکی از مهمترین مواردی است که میتوان، در پاسخ به این پرسش که شرایط حضانت فرزند چیست؟ ذکر کرد.
اسلام
در حقوق مدنی ایران، قانون‌گذار اشاره‌ای، به شرط اسلام برای حضانت فرزند نکرده است، لکن، با توجه به فقه اسلامی و ماده 1192 قانون مدنی که مربوط به وصی است، میتوان گفت، شرط به عهده گرفتن حضانت طفلی که مسلمان بوده، توسط پدر و مادر، اسلام است و کافر شدن یکی از والدین، می‌تواند، سبب سلب حضانت و از بین رفتن حق حضانت او گردد، چرا که این امر، با مصلحت طفل، تناقض داشته و آن را تحت آسیب و خطر قرار خواهد داد.
عدم ابتلا به بیماری واگیردار
هرگاه پدر و یا مادری که دارای حق حضانت است به یک بیماری واگیردار، مانند سل مبتلا شده باشد که بیم سرایت آن برای طفل وجود داشته باشد، این امر می‌تواند، موجب سلب حضانت تا زمان درمان بیماری گردد.
علت این مساله نیز این است که با توجه به تاکید قانون مدنی و قانون حمایت خانواده، بر مصلحت طفل، ابتلا به یک بیماری واگیردار، می‌تواند سلامت و مصلحت طفل را به خطر انداخته و در مواردی، سبب مرگ وی شود و به همین علت، در صورت اثبات این بیماری، میتوان، از مسئول حضانت، سلب حضانت کرد.
عدم ازدواج با شخص دیگر
بر اساس ماده 1170 قانون مدنی، مادر تا زمانی دارای حق حضانت است که شوهر دیگری اختیار نکرده باشد. البته، دادگاه در سلب حضانت از مادر به دلیل ازدواج مجدد، مصلحت کودک را مدنظر قرار می‌دهد و این گونه نیست که صرف ازدواج مجدد مادر، از وی، سلب حضانت شود. چراکه گاهی، مصلحت طفل، ایجاب می‌کند که با مادر خود زندگی کند یا مادر، می‌تواند، با معرفی همسر، به دادگاه، قاضی را متقاعد کند که همسر جدید او، فرد صالحی است و زندگی فرزند با او، خلاف مصلحت طفل نیست.
قوانین گرفتن حضانت فرزند
برای بررسی قوانین گرفتن حضانت فرزند، باید، به ماده 1169 قانون مدنی و ماده 45 قانون حمایت از خانواده مراجعه کرد و شرایط و قوانین حضانت فرزند را مورد بررسی قرار داد. ماده 1169، در خصوص سن حضانت، تعیین تکلیف کرده و ماده 45 قانون حمایت خانواده، در خصوص آنچه در تصمیم‌گیری در خصوص مساله حضانت و امور فرزندان، باید، مد نظر قاضی باشد، تعیین حکم کرده است.
بر اساس ماده 1169 قانون مدنی، دختران و پسران، تا سن 7 سالگی، با مادرشان خواهند بود و به عبارتی، حضانت، بر عهده مادر آنها است و پس از آن، فرزندان، تا سن بلوغ که در دختران، 9 سال تمام و در پسران، 15 سال تمام قمری است، با پدر هستند، مگر اینکه مصلحت طفل، اقتضای دیگری ایجاب کند یا والدین، در مساله حضانت، اختلاف پیدا کنند.
ماده 45 قانون حمایت خانواده نیز قضات را موظف می‌کند، در تمامی تصمیمات خود، مصلحت فرزند را در اولویت بگذارند و بدین ترتیب، حتی اگر موارد سلب حضانتی، نظیر ازدواج مجدد مادر، وجود داشته باشد، اگر این امر، خلاف مصلحت طفل نباشد و مصلحت او، حضور مادر را ایجاب کند، باید، حضانت را به مادر داد.
انواع حضانت فرزند
حضانت کودکان در حالت کلی به دو نوع حضانت دائم و حضانت موقت تقسیم می‌شوند.
حضانت موقت
این نوع حضانت زمانی به یکی از زوجین یا مسئولین حضانت داده میشود که در خصوص دریافت حضانت اختلافاتی وجود داشته باشد. در چنین شرایطی دادگاه به صورت موقتی با استفاده از یک دستور موقت برای مدت زمان مشخصی حضانت فرزند را به یکی از زوجین و یا یکی از اقوام و خویشان درجه یک می‌دهد. بنابراین تا زمانی که در خصوص حضانت تعیین تکلیف نشود از حضانت موقت استفاده میشود.
حضانت دائم
حضانت دائم نیز زمانی به یکی از والدین و یا شخص مسئول حضانت داده میشود که تکلیف حضانت با استفاده از توافق زوجین یا با حکم دادگاه مشخص شده باشد. مهمترین نکته‌ای که در حضانت دائم باید مد نظر قرار دهید این است که در برخی موارد حضانت از شخص سلب میشود. بنابراین در حضانت دائم نیز اگر یکی از این موارد وجود داشته باشد میتوان از مسئول حضانت، سلب حضانت کرد.
شرایط سلب حضانت فرزند از پدر
مطابق با قانون حضانت فرزندان تا ۷ سالگی با مادر و پس از آن با پدر است. اما همیشه مصلحت طفل در اولویت قرار دارد و در برخی شرایط مصلحت او باعث میشود که به نحوه دیگری تصمیم گیری شود. بنابراین در صورت وجود برخی شرایط میتوان از پدر سلب حضانت کرد. برخی از مواردی که سبب میشود حضانت فرزند از پدر سلب شود عبارتند از:
- اشتهار (آشکار کردن) پدر به فساد اخلاقی و فحشا
- اعتیاد زیان‌آور پدر به الکل، قمار و مواد مخدر
- وجود اختلالات روانی آسیب‌زا در پدر که در پزشکی قانونی تشخیص داده میشود.
- سوءاستفاده جنسی از کودک و یا اجبار او به انجام مشاغل ضد اخلاقی
- ضرب و جرح بیش از حد کودک
- محکومیت پدر به مجازات حبس به طوری که دیگر توانایی نگهداری از فرزند را نداشته باشد.
البته توجه داشته باشید که این موارد حصری نیست و هر نوع عملی که سبب انحطاط اخلاقی و یا عدم نگهداری درست از کودک شود سبب سلب حضانت از پدر میشود.
چگونه حضانت فرزند را از پدر بگیریم
یکی از مهمترین دغدغه‌های والدین در هنگام طلاق یا پس از آن دریافت حضانت فرزندان است. حضانت فرزندان زیر هفت سال با مادر است. بنابراین اگر شما یک مادر هستید برای دریافت حضانت فرزند زیر هفت سال خود هیچ نگرانی نداشته باشید. اما پس از گذشت هفت سالگی کودک، دادگاه با رعایت مصلحت طفل حضانت او را به پدر می‌دهد. مگر اینکه مادر بتواند ثابت کند که پدر صلاحیت نگهداری و مراقبت از کودک را ندارد.
همانطور که در بالا نیز گفتیم وجود برخی از شرایط سبب سلب حضانت طفل از پدر میشود. بنابراین در صورت وجود هر یک از این موارد مادر و یا دیگر خویشاوندان درجه یک می‌توانند بر علیه پدر دادخواست سلب حضانت از کودک را مطرح کنند. توجه داشته باشید که باید تمام دلایل خود را در دادگاه اثبات کنید تا بتوانید حضانت فرزند خود را بگیرید.
حضانت فرزند بعد از فوت پدر
یکی از رایج‌‌ترین اشتباهاتی که در رابطه با حضانت فرزند وجود دارد این است که پس از فوت پدر حضانت فرزند بر عهده جد پدری است. در صورتی که حضانت موضوعی جدا و متفاوت از ولایت و قیم بودن است. مطابق با ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی در صورت فوت یکی از والدین حضانت کودک با دیگری است. بنابراین اگر پدر فوت کند حضانت بر عهده مادر خواهد بود و هیچ شخص دیگری حتی جد پدری یا همان پدربزرگ نمی‌تواند ادعایی در این زمینه داشته باشد. مگر آن که دادگاه اعطای حضانت کودک به مادر را بر خلاف مصلحت او تشخیص دهد.
یکی از مهمترین سوالاتی که در رابطه با حضانت فرزند پس از فوت پدر پرسیده میشود این است که اگر مادر ازدواج کند، حضانت از او سلب میشود یا خیر؟
سلب حضانت از مادر در صورت ازدواج مجدد مشروط به زنده بودن پدر است. بنابراین اگر پدر فوت کند همچنان اولویت نگهداری و اعطای حضانت فرزند با مادر است و تفاوتی نمی‌کند که او مجددا ازدواج کرده باشد یا نه.
شرایط سلب حضانت فرزند از مادر
قانون مدنی با توجه به اینکه کودکان تا سن ۷ سالگی نیاز بسیاری به عاطفه و مهر و محبت مادر دارند حضانت آنها را تا هفت سالگی بر عهده مادر قرار می‌دهد. البته توجه داشته باشید که با رعایت مصلحت طفل این کار انجام میشود. در صورتی که مادر دارای اعتیاد زیان‌آور، اشتهار به فساد و فحشا، بیماری روانی و... باشد حضانت از او سلب میشود.
در صورتی که پدر یا خویشاوندان درجه یک، یکی از این موارد را مشاهده کردند می‌توانند در دادگاه دعوای سلب حضانت از مادر را مطرح کنند. دادگاه به این درخواست رسیدگی می‌کند و در صورتی که تشخیص دهد مادر شرایط نگهداری از کودک و صلاحیت لازم را ندارد، حضانت فرزند را از او سلب می‌کند.