«٢٠ هزار ایرانی از استارلینک استفاده می‌کنند.» این ادعایی است که نشریه «فوربز» که شرکت رسانه‌ای و یکی از مشهورترین مجله‌های اقتصادی آمریکا و جهان به‌شمار می‌رود گفته است و ۲۰ هزار اصلاً عدد کوچکی نیست.
استارلینک یک پروژه اینترنت ماهواره‌ای است که توسط شرکت اسپیس‌اکس به رهبری ایلان ماسک راه‌اندازی شده است. هدف این پروژه، رساندن اینترنت پرسرعت به تمام نقاط جهان، به‌ویژه مناطق دورافتاده و کم‌برخوردار است؛ جاهایی که اینترنت معمولی مثل کابل‌های فیبر نوری یا DSL وجود ندارد یا خدمات موجود کیفیت مطلوبی ندارند.
ایده اصلی استارلینک استفاده از هزاران ماهواره کوچک است که در مدار پایین زمین (LEO) مستقر شده‌اند. این ماهواره‌ها به‌صورت شبکه‌ای با یکدیگر در ارتباط هستند و سیگنال‌های اینترنتی را به نقاط مختلف زمین می‌فرستند. کاربران روی زمین با استفاده از یک آنتن مخصوص و یک روتر، به این شبکه متصل می‌شوند.
این شبکه داده‌ها را به‌صورت مستقیم از ماهواره به دستگاه کاربر ارسال می‌کند و به ایستگاه‌های زمینی متصل به شبکه جهانی اینترنت نیز وابسته است. ارتفاع پایین این ماهواره‌ها باعث کاهش تأخیر در ارسال داده می‌شود، اما همین موضوع نیازمند تعداد بسیار زیادی ماهواره است تا پوشش‌دهی مداوم و بدون اختلال تضمین شود.
در حالی که استارلینک نوید تحولی بزرگ در دسترسی به اینترنت را می‌دهد، این پروژه هنوز در حال توسعه است و نتوانسته به یک راه‌حل کامل و بی‌نقص تبدیل شود. تجهیزات مورد نیاز استارلینک، مانند آنتن و اشتراک ماهانه، همچنان برای بسیاری از کاربران به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه گران است.
استارلینک در ایران؛ مشروط به رعایت قانون
پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در سال ۱۴۰۰ و محدودیت‌های شدید در دسترسی به اینترنت در مناطق درگیر، استارلینک، توجهات جهانی بسیاری را به خود جلب کرد و در ایران نیز پس از اغتشاشات سال ۱۴۰۱، بحث درباره استفاده از این ماهواره بالا گرفت.
اما این موضوع هرگز به مرحله اجرایی نرسید. امسال، وزیر ارتباطات ایران موضع خود را این‌گونه اعلام کرد: «تکلیف استارلینک روشن است؛ باید در قالب حقوق سرزمینی و قوانین کشور فعالیت کند.» این اظهارنظر چندان هم بی‌پایه نیست، چرا که این ماهواره در بسیاری از کشورها با الزامات قانونی و محدودیت‌های مشابهی روبه‌رو شده است.
برای مثال، در روزهای اخیر، ایلان ماسک اعلام کرد که خدمات استارلینک در هند به حالت غیرفعال درآمده است. این خبر زمانی منتشر شد که مقامات هندی دو دستگاه استارلینک را در شرایطی بحث‌برانگیز ضبط کردند، یکی در منطقه‌ای با درگیری‌های مسلحانه و دیگری در جریان یک عملیات قاچاق مواد مخدر.
ماسک در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اشعه‌های ماهواره‌ای استارلینک در هند خاموش است و این خدمات هرگز به‌طور رسمی در این کشور فعال نبوده‌اند.» و می‌گویند استارلینک همچنان در تلاش برای اخذ مجوزهای لازم است و امیدوارند نگرانی‌های امنیتی مقامات هندی برطرف شود.
در چین، مسئله استارلینک از زاویه‌ای دیگر مطرح شده است. این کشور، به‌جای پذیرش خدمات اینترنت ماهواره‌ای خارجی، پروژه‌ای مشابه به نام «چیان‌فن» را راه‌اندازی کرده است. اطلاعات زیادی درباره چیان‌فن منتشر نشده، اما اسناد ثبت‌شده در اتحادیه بین‌المللی مخابرات نشان می‌دهد که این پروژه ممکن است در نهایت شامل ۱۴ هزار ماهواره شود.
شکایتی که راه به جایی نبرد!
اواخر آبان ماه امسال وزارت ارتباطات ایران، در شکایتی به اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU)، از فعالیت دیش‌های استارلینک در کشور گلایه کرد و خواستار متوقف شدن این فعالیت‌ها شد. در این میان، «نروژ» نیز موضع‌گیری کرد و گفت که اگر در ایران دیش‌های استارلینک شناسایی شدند، اطلاعاتشان را به ما منتقل کنید تا این داده‌ها را به شرکت استارلینک ارسال کنیم و ارتباط این دیش‌ها قطع شود.
با این حال، وزارت ارتباطات ایران در پاسخ با اشاره به گستردگی سرزمین ایران و اندازه کوچک دیش‌های استارلینک، تأکید کرد که امکان شناسایی و ردیابی این تجهیزات عملاً وجود ندارد.
از سوی دیگر، ایالات متحده در پاسخ به این شکایت و در نامه‌ای که ۳۰ آبان ارسال شده، به قطعنامه ۲۲ استناد کرده و توضیح داده است: «ممکن است دیش‌های استارلینک به طور قانونی در یک کشور خریداری شده و سپس به کشوری دیگر مانند ایران منتقل شوند.
اما این به معنای الزام استارلینک به ردیابی میلیون‌ها دیش قانونی برای پیدا کردن نمونه‌های غیرقانونی نیست. چنین درخواستی نه منطقی است و نه امکان‌پذیر.» با طولانی شدن جلسات ITU و تکرار استدلال‌های طرفین، روند شکایت ایران علیه استارلینک در مسیری بی‌نتیجه قرار گرفت و ایران به نتیجه مطلوبی نرسید.
با وجود این شکایت، حالا نشریه فوربز خبر داده که حدود ۲۰ هزار نفر در ایران از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک استفاده می‌کنند. این عدد شاید تعجب‌آور باشد، اما سال گذشته هم ویدیوهایی منتشر شده بود که نشان می‌داد دیش‌های کوچک استارلینک در برخی مناطق ایران فعال‌اند. حالا فوربز با جزئیات بیشتری به این موضوع پرداخته است.
پایانه‌های استارلینک که در آمریکا فقط ۲۵۰ دلار قیمت دارند، وقتی به ایران می‌رسند، با قیمت‌هایی بین ۷۰۰ تا ۲۰۰۰ دلار فروخته می‌شوند. اما داستان همین‌جا تمام نمی‌شود. برای استفاده از این سرویس، هر کاربر باید ماهانه ۷۰ دلار بپردازد.
پرداخت این مبلغ در ایران، به خاطر تحریم‌ها، کار ساده‌ای نیست. کاربران معمولاً از رمزارزها یا روش‌های جایگزین برای حل این مشکل استفاده می‌کنند. علاوه بر این، ایرانی‌ها مجبورند ۲۰۰ دلار بیشتر هزینه کنند تا پایانه‌های خود را فعال کنند، چون این تجهیزات به‌طور رسمی برای ایران عرضه نمی‌شوند و باید دور از چشم قوانین فعال‌سازی شوند.
همه مسئول‌اند اما کسی پاسخگو نیست
حالا سوال اینجاست که باید حرف چه کسی را باور کنیم؟ از یک طرف، کسانی که می‌گویند وضعیت استفاده از دیش‌های استارلینک در ایران چندان جدی نیست. از طرف دیگر، فوربز با عدد و رقم مدعی است که ۲۰ هزار نفر در ایران از اینترنت ماهواره‌ای استفاده می‌کنند، آن هم با هزینه‌هایی که گاهی از قیمت یک خودروی کارکرده بیشتر است!
مشکل شاید از همین چنددستگی در مدیریت فضای مجازی باشد. از مرکز ملی فضای مجازی گرفته تا شورای عالی انقلاب فرهنگی، هرکدام نقش و مسئولیت‌هایی برای خودشان تعریف کرده‌اند، اما نتیجه این شده که گاهی هیچ هماهنگی یا مدیریت یکپارچه‌ای در این حوزه وجود ندارد.
وقتی چند نهاد با دیدگاه‌ها و اولویت‌های مختلف، همزمان مسئولیت یک حوزه را بر عهده می‌گیرند، طبیعی است که در نهایت نه سیاست‌گذاری‌ها شفاف می‌شود و نه تصمیمات اجرایی به نتیجه می‌رسند.
ماجرا استارلینک هم شاید مثالی از همین وضعیت باشد؛ شکایتی که به اتحادیه مخابرات برده شد و از طرف دیگر، گزارشی که می‌گوید هزاران نفر در ایران از این اینترنت استفاده می‌کنند. در چنین فضایی، نه تنها افکار عمومی دچار سردرگمی می‌شوند، بلکه نهادهای مسئول هم نمی‌توانند آن‌طور که باید و شاید، سیاست‌هایشان را اجرایی کنند.