به گزارش الف، اظهارات پرتکرار مقامات دولتی پیرامون موضوع انرژی و قیمت پایین حامل‌ها که سال گذشته به کرات بیان شد، در سال ۱۴۰۴ هم دوباره در کانون توجهات قرار گرفت اما با یک تفاوت مهم. در سال گذشته علی‌رغم گلایه‌های مطروحه هیچ گاه صحبتی از افزایش قیمت حامل‌ها و تغییر در شیوه محاسبه مبلغ انرژی انجام نمی‌شد اما به نظر می‌رسد که در سال جدید قرار است تصمیمات مهمی اتخاذ و اجرایی شود و سخنان اخیر مسعود پزشکیان در استان البرز و مصاحبه محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی وی در صدا و سیما، مؤید تحقق مطلوب دولت چهاردهم در آینده نزدیک است.
از زمان آغاز به کار دولت وفاق، شخص رئیس‌جمهور، معاون اول، وزیر پیشین اقتصاد، رئیس سازمان برنامه و بودجه، معاون اجرایی و برخی دیگر از مقامات تاکیدات بسیاری بر حل معضل انرژی در کشور داشته و یکی از راه‌های مهم در این مسیر را واقعی‌کردن قیمتها ذکر کرده‌اند. از نظر دولت‌مردان، واقعی‌کردن قیمتها (گران‌‌سازی) و کم‌کردن شکاف قیمتی نرخ انرژی میان داخل و خارج کشور موجب کنترل مصرف خواهد شد و از سویی دیگر منابع حاصله از آزادسازی قیمتها به دست خانوارهایی خواهد رسید که از یارانه‌های سوختی در کشور بهره‌مند نمی‌شوند.
* یارانه‌های پنهانی که باید عادلانه توزیع شوند
رئیس‌جمهور طی سفر اخیر خود باز هم از ناترازی‌ها گفت و عنوان کرد با کمک مردم این مشکل را حل خواهد کرد. مسعود پزشکیان از میزان یارانه‌هایی که دولت میدهد، گلایه کرد و اظهار داشت: «نباید اجازه دهیم که عده‌ای رانت بگیرند و عده‌ای دیگر چیزی نداشته باشند، در حال حاضر ثروتمندان استفاده بیشتری از یارانه‌های دولت می‌برند».
او میزان یارانه برق و گاز و سوخت را ۱۵۰ میلیارد دلار ذکر کرد گفت: «می‌خواهیم کاری کنیم که این یارانه به دست خود مردم برسد ».
پزشکیان همچنین از وضعیت چندنرخی بودن قیمت دلار نیز ابراز ناراحتی کرد و اظهار داشت: «باید از این وضعیت که یک عده رانت و ارز ۲۸ هزار تومانی می‌گیرند خارج شویم، هر کس ارز ۲۸ هزارتومانی می‌گیرد، رانت می‌گیرد. وقتی قیمت دلار بیرون ۱۰۰ هزارتومان است و اینجا دلار را ۲۸ هزارتومان میدهند، یعنی فرد بدون اینکه هیچ کاری انجام دهد ۷۰ تا ۸۰ هزار تومان کاسب شده است».
* ادامه این روند ممکن نیست/ پزشکیان شخصاً پیگیر اصلاح قیمت‌هاست
محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور هم در گفت‌وگوی تلویزیونی خود از احتمال تغییر در قیمت حاملهای انرژی سخن گفت. وی اظهار داشت: «اگر مصرف بهینه انرژی انجام نشود ناچار به اصلاح وضعیت موجود و پرداخت هزینه آن به مردم هستیم، این اتفاق لاجرم خواهد افتاد و البته اگر افزایش قیمت (حاملهای انرژی) اتفاق بیفتد باید هزینه آن به مردم و طبقات آسیب‌پذیر بازگردانده شود تا همه مردم به صورت عادلانه از یارانه‌های برق و گاز و انرژی بهره‌مند شوند».
قائم‌پناه با اشاره به اینکه هزینه تولید بنزین برای دولت لیتری۴۳ هزار تومان است، تاکید کرد: «متاسفانه بیشتر این یارانه به اقشار پردرآمد اختصاص می‌یابد. طرح‌های مختلفی برای اصلاح این روند پیشنهاد شده است اما هنوز هیچ کدام از آنها قطعی نیست».
وی اظهار داشت: «گازوئیل در کشور ۳۰۰ تومان است، درحالی که نرخ آن در کشورهای حاشیه خلیج فارس برای هر لیتر ۱۰۰ هزار تومان و در افغانستان و پاکستان هر لیتر ۶۰ هزار تومان است. به همین دلیل است که با قاچاق ۲۰ میلیون لیتری گازوئیل در روز مواجه هستیم. باید الگوی مصرف را تغییر دهیم و پرمصرف‌ها هزینه بیشتری پرداخت کنند، بیشتر مردم ما مصرف بالایی ندارند و لذا نیازی به تغییر قیمت برای آنها نیست اگر چه این موضوع نیاز به کار کارشناسی دارد و اتفاقی نیست که قرار باشد از فردا بیفتد اما آنچه مسلم است باید کاری کنیم که همه افراد به صورت مساوی از یارانه گاز، برق و انرژی بهره‌مند شوند».
معاون اجرایی رئیس‌جمهور با بیان اینکه شخص پزشکیان پیگیر اصلاح قیمت‌هاست، گفت: «باید قیمتها اصلاح شود البته نه به صورت ناگهانی بلکه باید با مردم گفت‌وگو شود و مزایا و معایب این طرح آشنا شوند. به هیچ وجه نباید اقشار آسیب‌پذیر صدمه ببیند. یکی از طرح‌ها این است که به هر شخص میزانی از انرژی اختصاص پیدا کند، هر کس از الگوی موردنظر کمتر مصرف کند می‌تواند میزان باقی مانده را بفروشد و هر کس که بیشتر مصرف کند باید مابقی را بخرد، این طرح نیاز به پخته شدن دارد اما باید شرایطی فراهم شود که همه مردم از انرژی به یک میزان بهره‌مند باشند».
قائم‌پناه افزود: «ادامه روند فعلی امکان‌پذیر نیست و به ضرر تمام مردم و منافع ملی است».
* منتقدین چه می‌گویند؟
هر چند این تعابیر مطروحه توسط دولت‌مردان که ریشه در تئوری‌های اقتصاددانان نئوکلاسیک و کارشناسان وابسته به این طیف فکری دارد، دست برتر را در ساحت سیاسی و اقتصادی ایران داشته اما عده‌ای از اقتصاددانان هم وجود دارند که مفاهیم مورد استناد این طیف را به چالش کشیده و از اساس، یارانه پنهان را مفهومی جعلی می‌دانند.
حسن سبحانی در این‌باره میگوید: «این موضوع از آنجا نشات می گیرد که قیمت حامل های انرژی و دیگر کالاها را بر حسب دلار محاسبه و با ضرب و تقسیم، معادل ریالی آن را محاسبه میکنند و به ما به التفاوت آن یارانه پنهان می‌نامند. در‌واقع مسائل مطرح شده حول موضوع یارانه پنهان، غیر علمی و غیرواقعی است و از منظر اقتصاد این مباحث موضوعیتی ندارد. ما گول خوردیم و بخاطر فقر دانش و سوء تفاهم های تئوریک وارد بحث هایی شده‌ایم که از اول وجود نداشته و ندارد».
او معتقد است: «در تاریخ اقتصاد سیاسی ایران، در ۴۰ سال گذشته، عدد نرخ ارز، همواره اسم رمز افزایش قیمت‌هایی بوده که با عنوان یارانه پنهان و یا یارانه مخفی در این اقتصاد مطرح می‌شده است و کارکردی دارد که تخم دو زرده میکند! مثلا می گویند فلان کالا را که ارزان می دهیم، یارانه پنهان دارد، یعنی اگر آن را به دلار حساب کنیم، فلان قدر دلار می شود. بعد دلار را ضرب در قیمت ارز آزاد می کنند و می گویند قیمت این یارانه فلان قدر است. وقتی شما قیمت ارز را افزایش میدهید، روشن است که قیمت آن کالا در عدد بزرگتری ضرب می شود، در نتیجه اختلاف قیمتها بالاتر دیده می شود».
حسین صمصامی، یکی از اقتصاددانانی است که یارانه پنهان را دروغی بزرگ قلمداد کرده و معتقد است: «این دروغ بزرگ سال‌هاست که در اقتصاد ایران مطرح میشود. انفال و منابع ملی را با قیمت دلاری و جهانی برای ملت فاکتور میکنند و فاصله قیمت به‌دست آمده با قیمت ریالی را یارانه پنهان می‌نامند! اما تورم و دستمزد ریالی و عدم النفعش را نمی‌گویند، که اگر حساب کنند مردم طلبکار خواهند بود نه بدهکار! یک مشت بیسواد نشسته و این مزخرفات را تحویل دولت داده‌اند تا بر سر مردم بکوبند. اگر حق و حقوق مردم را دلاری و جهانی دادند، آنوقت بیایند منابع ملی را هم در داخل دلاری محاسبه کنید.»
مرحوم پرویز داودی، یکی از جدی‌ترین منتقدین مفهوم یارانه پنهان بود که آن را از اساس مردود می‌دانست: «افرادی که یارانه پنهان را مطرح میکنند چه می‌گویند؟ می‌گویند نسبت به قیمتهای جهانی، قیمت کالاها کم است و لذا دولت دارد لطف میکند و کالاها یا بنزین و موارد دیگر را ارزان نگاه داشته و از این باب منتی بر مردم دارد! آقایان نمی‌گویند پیش‌تر یک قیمت نرمال و تعادلی دیگری وجود داشته، آن قیمت با نقص عملکرد دولت افزایش پیدا کرده و به قیمت جدید رسیده، این را نمی‌گویند و از وسط ماجرا شروع به روایت و تحلیل میکنند؛ نمی‌گویند مثلا نرخ ارز را اشکالات دولت‌ها بالا برده، اما مدعی می‌شوند که قیمت بنزین نسبت به قیمتهای خارجی یا اروپا یا فوب خلیج‌فارس پایین است و ساده‌انگارانه و با ادعا و منت برای مردم محاسبه هم میکنند که داریم «فلآن قدر همت» به شما یارانه پنهان می‌دهیم!»
بر اساس تفاسیر بسیاری از اقتصاددانان، مابه‌التفاوت قیمت کالاها و حاملهای انرژی در ایران و دیگر کشورها، یارانه پنهان نامیده میشود که میزان آن ارتباط مستقیمی با نرخ ارز دارد. در‌واقع با افزایش قیمت ارز و بی‌ارزش‌شدن ریال، این یارانه ادعایی که اقتصاددانان نئوکلاسیک مدعی پرداخت آن از سوی دولت به مردم هستند، همواره در حال افزایش است. از سویی اگر مبنا را قیمتهای جهانی در نظر گیریم و با مقایسه کالاها در ایران و دیگر نقاط، مدعی پرداخت یارانه پنهان شویم، می‌توان اینگونه تفسیر کرد که کارمندان و کارگران هم یارانه پنهان گزافی به دولت پرداخت میکنند، چون قیمت واقعی نیروی کار در ایران با کشورهای منطقه و دیگر نقاط جهان، اختلاف بسیار فاحشی دارد که هیچ‌گاه از سوی دولت‌ها در این خصوص سخنی مطرح نمیشود!
* آزادسازی؛ نزدیک‌تر از آنچه که تصور میکنیم!
با توجه مواضع مقامات دولت و همچنین همراهی نسبی مجلس، به نظر می‌رسد زمان اتخاذ تصمیمات سخت فرارسیده و باید در انتظار تدوین و اجرای طرحی در رابطه با آزادسازی نرخ حاملهای انرژی و متعاقبا اعطای مبالغ حاصله از آزادسازی به خانوارها و یا درنظر گرفتن سبد انرژی محدود برای خانوارها با قیمتهای مصوب دولت در کنار نرخهای آزاد باشیم.
البته هنوز فرجام اجرایی‌شدن طرح‌های مد نظر دولت مشخص نیست و همان‌طور که معاون اجرایی رئیس‌جمهور عنوان کرده، برنامه‌های مطروحه در آینده مورد بررسی دقیق‌تری قرار می‌گیرد اما آنچه که به نظر می‌رسد قطعی شده، تغییر در شیوه پرداخت و محاسبه نرخ حاملهای انرژی است.
