الف - کمبود منابع نظام سلامت، تخت بیمارستانی یا نیروی انسانی

کمبود منابع نظام سلامت، تخت بیمارستانی یا نیروی انسانی

اخیراً، برخی از مسئولان عالیرتبه حوزه سلامت، به موضوع کمبودِ تخت بیمارستانی در کشور ورود کرده اند و کمبود تخت بیمارستانی در کشور را موجب وارد آمدن فشارِ مضاعف، به مردم و جامعه پزشکی ذکر کرده اند. و در مواردی بهبود برخی شاخصهای بخش سلامت را منوط به افزایش کمی تخت های بیمارستانی در کشور دانسته اند.

این نوشته، به بررسی تعداد تخت بیمارستانی و نیروی انسانی بالأخص پزشک و پرستار در بخش سلامت کشور و کشورهای منطقه شرق مدیترانه میپردازد ازجمله نتایج این بررسی میتوان به وضعیت مطلوب تخت بیمارستانی و وضعیت بحرانی نیروی انسانی در بخش سلامت کشور در مقایسه با کشورهای منطقه اشاره کرد، درحالی‌که بر اساس ماده اول قانون تشکیلات و وظایف وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، مسئول سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرا در تربیت نیروی انسانی بخش سلامت بر عهده وزارت خانه بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است (صفر تا صد تربیت نیروی انسانی بخش سلامت در اختیار وزارت بهداشت است).

کمبود تخت بیمارستانی، از نگاه مسئولان حوزه سلامت:
مسئولان حوزه سلامت، در موقعیتهای زمانی و مکانی گوناگون به معضل کمبود تخت بیمارستانی در کشور اشاره نمودهاند ازنظر برخی مسئولان، کمبود تخت بیمارستانی، با مقایسه تعداد تخت بیمارستانی در کشور با استانداردهای جهانی اثبات میشود بنابراین، با احتساب سرانه ۱۷ تخت بیمارستانی ، و با در نظر گرفتن استاندارد جهانی 25 تا 30 تخت بیمارستانی به ازای 10 هزار نفر، نظام سلامت کشور با کمبود ۸۰ تا 100 هزار تخت بیمارستانی مواجه است در جدول (۱)، به گزیدهای از سخنان منتشرشده راجع به کمبود تخت بیمارستانی توسط مسئولان حوضه سلامت اشاره‌شده است.

وضعیت تخت بیمارستانی در کشور و مقایسه آن با سایر کشورها: تعداد تختهای بیمارستانی موردنیاز در سیستم بهداشتی- درمانی کشورها، به عوامل گوناگونی ازجمله ساختار اجتماعی و الگوهای بیماری[1]، کارایی تشخیص و درمان و ارائه مراقبت های جایگزین بیمارستانی[2] وابسته است و هر کشور با توجه به عوامل ذکرشده، در رابطه با تخت های موردنیاز اقدام می کند.

ازنظر برخورداری تعداد تخت بیمارستانی ژاپن با دارا بودن ۱۳۸ تخت به ازای ۱۰ هزار نفر بیشترین سهم و کره جنوبی با 103 و المان با 82 تخت بیمارستانی در ردههای بعدی قرار دارد. کشور مالی نیز با دارا بودن 1 تخت بیمارستانی به ازای هر 10 هزار نفر کمترین سهم را دارد. در نمودار 1، تعداد تخت بیمارستانی ایران به همراه سایر کشورهای منطقه شرق مدیترانه نشان داده‌شده است[3]. (ایران بر اساس تقسیم بندی سازمان بهداشت جهانی در منطقه شرق مدیترانه واقع‌شده است)

از آمارهای ارائه‌شده در نمودار 1، می‌توان نکات ذیل را استنباط کرد.

نسبت تختهای بیمارستانی به ازای جمعیت واحد در اکثر کشورهای شرق مدیترانه از میانگین جهانی کمتر است و فقط نسبت تخت های بیمارستانی کشورهای لیبی، تونس و لبنان از میانگین جهانی بیشتر است.

نسبت تخت های بیمارستانی به ازای جمعیت واحد در ج.ا ایران از میانگین جهانی به‌اندازه 9 واحد کمتر و از میانگین منطقه به‌اندازه 5 واحد بیشتر است.

برخی مسئولان حوزه سلامت، "استاندارد تخت بیمارستانی" در جهان را 26 تخت بیمارستانی به ازای 10 هزار نفر جمعیت، ذکر کرده اند درحالی‌که تعداد 26 تخت بیمارستانی، میانگینِ تعداد تخت بیمارستانی در دنیا است و مفهومی به عنوان "استاندارد تخت بیمارستانی" تعریف‌نشده است.

برخی مسئولان حوزه سلامت، تعداد تختهای بیمارستانی کشور را با کشورهای توسعه‌یافته مانند ژاپن، کره جنوبی و آلمان مقایسه می کنند درحالی‌که کشور هیچ سنخیتی ازلحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی با حوزه سلامت کشورهای مذکور ندارد.

گرچه وضعیت تعداد تختهای بیمارستانی در کشور در مقایسه با میانگین تعداد تخت های بیمارستانیِ کشورهای منطقه شرق مدیترانه مطلوب است با این‌وجود کشور از توزیع نامتوازن تعداد تخت های بیمارستانی رنج میبرد بطوری که 43 درصد تخت های بیمارستانی بخش خصوصی در تهران واقع است همچنین در بخش دولتی مشاهده میشود که تعداد تخت های فعال بیمارستانهای دولتی استان تهران در سال 1384 از تعداد تخت های فعال بیمارستانهای دولتی 19 استان دیگر شامل استانهای هرمزگان، مرکزی، کهگیلویه و بویر احمد، کردستان، قم، قزوین، سیستان و بلوچستان، سمنان، زنجان، خراسان شمالی و جنوبی، چهارمحال و بختیاری، بوشهر، ایلام، اردبیل، یزد، همدان، گلستان و کرمانشاه بیشتر است[4].

در این راستا، سیاستهای وزارت بهداشت مبنی بر ساخت بیمارستانهای بزرگ، اصلاح تعرفه ها در بخش هتلینگ و اقتصادی کردن سرمایهگذاری در حوزه صنعت بیمارستانی، ضمن گسترش تختهای بیمارستانی در مناطق برخوردار کشور، وضعیت توزیع تخت های بیمارستانی در کشور را وخیم تر خواهد کرد.

با توجه به اینکه کارایی و اثربخشی تختهای بیمارستانی، وابسته به نیروی انسانی(عمدتاً پزشک و پرستار) شاغل در حوزه سلامت است در بخش دوم، تلاش شده است به بررسی و مقایسه تعداد شاغلین حوزه سلامت در ایران، کشورهای منطقه شرق مدیترانه بپردازیم.

وضعیت نیروی انسانی در کشور و مقایسه آن با سایر کشورها: یکی از شاخصهای مهم ارزیابی بخش سلامت بررسی تعداد نیروی انسانی شاغل، ازجمله پزشک و پرستار در بخش سلامت به ازای 10 هزار نفر است .

ازنظر سرانه پزشک در بخش سلامت، کشور قطر با دارا بودن 77.4 پزشک به ازای 10 هزار نفر جمعیت، دارای بیشترین سرانه پزشک در جهان است کشور لیبریا، با سرانه 0.1 پزشک به ازای 10 هزار نفر جمعیت دارای کمترین سرانه پزشک در جهان است.

ازنظر سرانه پرستار و ماما ، کشور سوئیس با دارا بودن 173.6پرستار و ماما به ازای 10 هزار نفر جمعیت، دارای بیشترین سرانه پرستار و ماما در جهان است کشور نیجر نیز، با سرانه 0.1 پرستار و ماما به ازای 10 هزار نفر جمعیت دارای کمترین سرانه پرستار و ماما در جهان است.

در نمودار 2 تعداد پزشک، نمودار 3 تعداد پرستار و ماما در ایران و کشورهای منطقه بر اساس داده های سازمان بهداشت جهانی در سالهای 2013-2006 نشان داده‌شده است.[5]

از نمودار 2، می‌توان نکات ذیل را استنباط کرد.
1- سرانه پزشک به ازای 10 هزار نفر جمعیت در 10 کشور منطقه شرق مدیترانه از میانگین جهانی بیشتر است.

2- سرانه پزشک در ج.ا ایران از میانگین جهانی و میانگین منطقه شرق مدیترانه کمتر است.

3- سرانه پزشک در ج.ا. ایران کمتر از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شامل کویت، امارات متحده عربی، عمان، عربستان و قطر است. و سرانه پزشک در ج.ا. ایران فقط از کشور همسایه پاکستان با اختلاف اندک بیشتر است.

4- سرانه پزشک در ج.ا ایران در منطقه شرق مدیترانه، تنها از کشورهای سومالی، یمن، جیبوتی، افغانستان، سودان، عراق، و مراکش بیشتر است.

از نمودار 3، می‌توان نکات ذیل را استنباط کرد.
1- سرانه پرستار و ماما به ازای 10 هزار نفر جمعیت در اکثر کشورهای شرق مدیترانه از میانگین جهانی بیشتر است.

2- سرانه پرستار و ماما در ج.ا ایران از میانگین جهانی و میانگین منطقه شرق مدیترانه کمتر است.

3- سرانه پرستار و ماما در ج.ا. ایران کمتر از سرانه پزشک در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس ازجمله بحرین، کویت، عربستان، عمان و قطر است. و سرانه پزشک در ج.ا. ایران فقط از کشور همسایه پاکستان با اختلاف بیشتر است.

4- سرانه پزشک در ج.ا ایران در منطقه شرق مدیترانه، از کشورهای سومالی، افغانستان یمن، جیبوتی، سودان و مراکش بیشتر است.

به‌طورکلی وضعیت سرانه نیروی انسانی حوزه سلامت از قبیل پزشک، پرستار و ماما، بحرانیتر از وضعیت تختهای بیمارستانی در کشور است. بحران کمبود پزشک در کشور موجب شده است، حوزه سلامت در تأمین نیروی انسانی مناطق محروم و توسعه‌نیافته با محدودیت مواجه میشود از بعد اقتصادی، نظام سلامت برای تأمین نیروی متخصص مناطق محروم ناچار به تزریق منابع مالی هنگفتی است.

همچنین به دلیل تقاضای بالای خدمات سلامت در جامعه و کمبود نیروی انسانی متخصص در نظام سلامت، مدت‌زمان ارائه خدمات پزشکان عمومی، متخصص و پرستاران، افزایش مییابد درحالی‌که، افزایش مدت‌زمان ارائه خدمات طبی میتواند آثار زیانباری بر سلامت بیمار و جامعه داشته باشد ازاین‌رو مشاهده میشود بیشترین ساعات کاری پزشکان اروپایی متعلق به آلمان، با 55 ساعت کار در هفته است[6].

ازلحاظ اشتغال‌زایی، ج.ا ایران جایگاه مناسبی در مشاغل ایجادشده از رشتههای پزشکی و پرستاری در میان کشورهای منطقه شرق مدیترانه را ندارد بطوریکه نیروی فعال و شاغل به ازای 10 هزار نفر جمعیت، در کشور قطر 8.5 برابر ج.ا ایران است و در کشورهای لیبی، عربستان و عمان بیش از سه برابر ایران است(نمودار 4) ازاین‌رو، میتوان به سیاست های انقباضی درزمینه اشتغالِ حوزه سلامت توجه کرد و از حوزه سلامت به‌منزله زمینه بالقوه اشتغال‌زایی در آینده یادکرد.

* پژوهشگر پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت

[1]. McKee M et al. Pressures for change. In: McKee M, Healy J, eds. Hospitals in a changing Europe. Buckingham,
Open University Press, 2002:36–58.

[2]. Hensher M, Edwards N. The hospital and the external environment: experience in the United Kingdom. In:
McKee M, Healy J, eds. Hospitals in a changing Europe. Buckingham, Open University Press, 2002:83–99.
[3]. World health statistics 2014، WHO
[4]. بررسی وضعیت تختهای بیمارستانی کشور، زهرا عبدی
[5]. World health statistics 2015، WHO
[6]. Kok, L. Lammers, M. and Tempelman, C. (2012) Remuneration of medical specialists. Amsterdam: Commissioned by the Dutch Ministry of Health, Welfare and Sport