می دانیم قانون افراد ذکور را تا سن ۵۰ سالگی مشمول مقررات وظیفه عمومی قرار داده است و از این بابت محرومیت هایی برای مشمولین غایب وضع شده است، البته تاریخ ۹۰ ساله خدمت سربازی گواه بر این است که عموما افراد در سنینی کمتر از ۳۰ سالگی از شمول این قانون به دلایل مختلف نظیر بخشودگی سنی و فروش خدمت سربازی، خارج شده اند و هیچگاه تاریخ وظیفه عمومی کشور سرباز وظیفه ای را به خود ندیده است که بعد از اتمام دهه چهارم زندگی خود به خدمت اعزام شده، اینکه چرا پیش از این همواره مشمولین غایب بعد از طی حداکثر ۱۵ سال غیبت معاف شده اند و چرا اکنون با ۲۰ سال غیبت تا این لحظه نشده اند برمیگردد به موضوع ساده ای و آن علت محرومیت می باشد.

اصولا محرومیت ناشی از دو دلیل عمده است، یکی محرومیت های بازدارنده و دوم محرومیت های ایذایی، وقتی نگاهی به قانون وظیفه عمومی می کنیم و محرومیت هایی که برای مشمولین غایب در نظر گرفته شده، ابتدا جنبه بازدارنده بودن "غیبت سربازی" مطرح می شود که تا حدودی نیز درست می باشد، جدا از اینکه سربازی اجباری خوب یا بد است، آنچه واضح است عدم تمکین اکثر افراد ذکور به قانون وظیفه عمومی است، در صورتی که غیبت سربازی تبعاتی نظیر محرومیت و .. نداشته باشد. پس این اصل را که محرومیت می تواند عامل موثر و بازدارنده از غیبت سربازی باشد باید پذیرفت، ولی از طرفی می بینیم که همواره در مقاطعی از دهه های ۲۰ و ۳۰ و ۴۰ و ۵۰ و ۷۰ و ۸۰ هجری شمسی حداکثر سن محرومیت که ۵۰ سالگی بوده است به کمتر از سن ۳۰ سالگی کاهش یافته است، دهه ۶۰ هم که معافیت سنی در آن نداشتیم چنان متاثر از معافیت سنی دهه ۵۰ بود که در پایان این دهه تنها سن مشمولین به ۳۲ سالگی رسیده بود و بعد از اندک زمانی در دهه ۷۰، شورای عالی امنیت ملی با تصویب خرید خدمت برای مشمولین غایب با سن بالا، ۱۰ سال سن مشمولیت را کاهش داد تا جایی که مشمولین دیپلم متولد سال ۴۷ امکان خرید خدمت به ازای ۵۰۰ هزار تومان را داشتند و این مصوبه تا سال ۸۲ پا برجا بود و بعد از آن نیز دوباره سن مشمولیت به کمتر از ۳۰ سالگی رسید و حالا ۱۱ سال است که هیچ معافیت سنی داده نشده است.

ممکن است عنوان شود. هنوز دیر نشده که شرایط مشمولیت بدتر از قبل باشد ولی اینطور نیست چرا که در دفعات قبلی یا در زمانی کمتر از یک دهه، اعمال معافیت سنی جدید می شد و یا اینکه اگر فاصله زیاد بود در اعمال معافیت قبلی آنچنان سن مشمولیت کاهش پیدا کرده بود که موجب رکورد شکنی در سن مشمولیت در صورت عدم اعمال معافیت سنی بعد از یکدهه نیز نمی شد، نظیر معافیت سنی سال ۵۸ که تمام مشمولین عادی بالای ۲۰ سال معاف شدند، ولی در سال ۸۲ تنها مشمولین غایب بالای ۲۸ سال معاف شدند و اکنون سن مشمولیت واقعی (نه ۵۰ سالگی) به ۳۸ سالگی رسیده است که در تاریخ کشور بی سابقه بوده است.

حال اگر بخواهیم علت یابی کنیم نیاز است به هدف این محرومیت توجه شود، اگر محرومیت جنبه بازدارنده داشته باشد طبیعتا می تواند جوانان تازه مشمول را که در سنین ۲۰ تا ۲۵ سال هستند وادار بخدمت وظیفه نماید، چرا که بسیاری از امکانات نظیر شغل و حضور فعال در اجتماع منوط به مشخص شدن وضعیت وظیفه عمومی است ولی وقتی سراغ سنین بالا می رویم این انگیزه سیر نزولی می گیرد و تا جایی می رسد که دیگر این انگیزه به سمت صفر میل می کند، طبیعتا اگر مرد ۳۸ ساله تا آن سن دارای شغل نباشد و درگیر زندگی نشده باشد، حتی اگر بخدمت نظام رود نمی تواند متوقع باشد بعد از اتمام آن شرایطی بهتر از قبل داشته باشد، عموما امکان استخدام بعد از سن ۳۰ سالگی بسیار کم می  شود بعلاوه افراد درگیر در مشغله زندگی شده و با محرومیت خو گرفته و آن را مانند دردی مزمن تحمل می کنند.

مسئولین هم طی دهه های قبل نسبت به اعمال معافیت های سنی اقدام میکردند چرا که هدفشان تنها محرومیت های بازدارنده بوده است و وقتی این محرومیت جواب نمی دهد برای گروهی، به صلاح نمی دانستند نسبت به اعمال آن اصرار کنند.

منتها محرومیت جنبه دیگری هم دارد و آن "جنبه ایذایی" است، اعمال و رفتار ایذایی در معنا اعمال و رفتاری است آزاردهنده که به منظور صدمه زدن و آزار رسانی انجام می شود، البته در بسیاری از مجازات ها این جنبه مورد نظر است و منطقی ترین استدلال آن هم از بابت درس عبرت برای سایرین و اجرای عدالت است، نظیر قانون قصاص که در جواب عملکرد بد یک شخص مجازات برای آن تعیین شده است ولی آیا مشمولین غایب با سن بالا که بدنه این جامعه هستند و محرومیت آنها هیچ اثر مفیدی به حال جامعه ندارد و فقط جامعه را از خدمات بسیاری از آنها محروم می کند میبایست در ردیف محرومیت های ایذایی قرار بگیرد، آن هم در شرایطی که هیچ سابقه تاریخی در اعمال محرومیت تا این حد در کشور نداشته ایم.

فشارها و محرومیت های وارده بر مشمولان غایب سن بالا، باعث ایجاد مشکلات روانی، فساد، دزدی، طلاق و مشکلات خانوادگی بسیاری می شود چون اگر فرض کنیم سه میلیون مشمول غایب در ایران داشته باشیم یعنی سه میلیون خانواده درگیر این معضل اجتماعی هستند.

الف