الف - تفاوت آموزش پولی در ایران با غرب

ابراهیم سوزنچی

بحث پولی کردن شهریه دانشگاه ها اخیرا داغ شده و رسانه های مختلف تلاش دارند تا به آن از جنبه های مختلفی بپردازند. اما در این میان، به مانند بسیاری از حوزه های دیگر تصمیم گیری، بحثها به صورت پراکنده و عمدتا در قالب نظریات یا تجربیات فردی مطرح می شود و طبیعی است که از دل آنها نتوان چارچوب مشخصی برای تصمیم گیری پیدا نمود. این نوشته تلاش دارد تا نگاهی متفاوت به این مقوله داشته باشد.

1- منابع مالی دانشگاه ها در دنیا به صورت متداول سه دسته اند:
الف – بودجه مستقیمی که از دولت می گیرند و در بودجه های سنواتی لحاظ می شود
ب- منابع مالی تحقیقاتی که از سایر نهادهای دولتی که تحقیقات مختلف را حمایت می کنند به دست می آید، نظیر Research Council ها، سازمانهای دفاعی نظامی، وزارتخانه ها و ...
ج- سایر درآمدها نظیر شهریه های دانشگاهی، قراردادها با صنعت و ...
از میان این سه گزینه، گزینه های 1 و 2 از منابع دولتی و گزینه 3 از منابع غیر دولتی است.

2- یک تصور غالب شاید این باشد که در کشورهای صنعتی منبع اصلی مالی آنها از طریق رابطه با صنعت تامین می شود. اما نگاهی به جدول زیر که نشانگر سهم پژوهشهای دانشگاه از منابع صنعتی است نشان می دهد که بیشترین سهم متعلق به کشور آلمان است که در آن 12 درصد از منابع پژوهشهای دانشگاهی (و نه درآمد کلی آنان، بلکه درصد از منابع درآمدی پژوهشی آنان) از صنعت تامین می شود. این آمار برای کشورهای دیگر کمتر از این میزان است و در کشوری مانند آمریکا که در ظاهر به نظر می رسد صنعت منبع اصلی برای دانشگاه هاست، این میزان کمتر از 7 درصد است. برای دانشگاه پیشروی مانند MIT، این میزان در بهترین حالت به 15 درصد می رسد در حالیکه بودجه های اصلی تحقیقاتی برای این دانشگاه از منابع دولتی مانند وزارت دفاع، وزارت بهداشت، وزارت اقتصاد و ... می آید.

3- با این اوصاف، می توان منابع اصلی دانشگاه ها را سه حوزه زیر دانست:
الف- بودجه دولتی،
ب- بودجه های پژوهشی دولتی
ج- شهریه دانشجویان
در کشورهایی که اخذ شهریه متداول است، دانشگاه هایی که توان پژوهشی کمتری داشته باشند و به تبع آن توان جذب منابع کمتری از بودجه های پژوهشی دولتی داشته باشند، طبیعتا بسیار وابسته تر به شهریه دانشجویان خواهند بود. در کشورهایی که دانشگاه ها شهریه اخذ نمی کنند، منبع اصلی درآمد بودجه دولتی و بودجه های پژوهشی خواهد بود.
در شرایط بحران مالی اخیر که دولتها بخش عمده ای از بودجه های دانشگاهی و پژوهشی (یعنی گزینه های الف و ب) خود را کم کرده اند، برخی دولتها به دانشگاه ها اجازه داده اند تا شهریه دانشجویی را افزایش دهند تا از این طریق بتوانند بخشی از این کاستی ها را جبران کنند.

4- دانشگاهها از ابتدای تاسیس دو ماموریت اساسی داشتند، پژوهش و به تبع آن آموزش. در مدلهای قرن نوزدهم، آموزش متاخر از پژوهش بود و دانشگاه ها حاصل پژوهش خود را تدریس می کردند. از بعد از جنگ جهانی دوم این پیش فرض کمی دچار تغییر شد و منابع رسمی آموزشی شکل گرفت و دانشگاه ها لزوما نتیجه یافته های خود را تدریس نمی کردند. اما در عین حال توان پژوهشی قابل ملاحظه ای در آنان مستقر بود و دانشگاه ها هرچه توان پژوهشی بیشتری داشتند، می توانستند منابع پژوهشی بیشتری را جذب کنند.

5- در کشور ما دانشگاه از ابتدا به عنوان یک نهاد آموزشی تاسیس شد. کارکرد اصلی دانشگاه ها آموزش تعریف شد و نهاد دانشگاه به نام نهاد آموزش عالی بازشناخته شد. حتی برای این منظور وزارت آموزش عالی نیز تاسیس شد و در حال حاضر هم که اسم این وزارتخانه تغییر کرده است، هم و غم اصلی آن کماکان دانشگاه هاست. از این منظر دانشگاه های ایران توان پژوهشی قابل ملاحظه ای ندارند، هرچند دولت خود تحت عنوان بودجه های پژوهشی پولی را به دانشگاه ها اختصاص می دهد که زیاد مبتنی بر توانمندی های پژوهشی آنان نیست، بلکه آن هم بخشی از بودجه دولتی حساب می شود. در این میان، حداقل در دانشگاه های دولتی اخذ شهریه نیز مجاز نیست. بنابراین، در حال حاضر منبع اصلی مالی برای دانشگاه هایی که شهریه اخذ نمی کنند، همان بودجه دولت است، منبعی که دانشگاه ها همیشه از کمی آن می نالند.

6- اخیرا بحث پولی کردن دانشگاه ها در کشور ما باز شده است. این مساله به دانشگاه ها اجازه می دهد که علاوه بر منبع مالی اول، که همان بودجه دولت است، منبع مالی ثانویه ای هم برای خود دست و پا کنند. طبیعی است که در شرایطی که دانشگاه ها دائما از کمبود منابع مالی گله مندند، پولی کردن شهریه ها می تواند گزینه خیلی مناسبی برای آنان باشد.

7- اما این مساله یک خطر جدی برای آنان داشته باشد. دانشگاه در دنیا از ابتدا نهادی بود که وجهه اصلی آن پژوهش تعریف شده بود و دانشگاه ها از همین کانال به تولید دانش جدید می پرداختند و در دنیای غرب یک منبع مالی مهمی برای آنان نیز بوده است. اما در ایران پژوهش از ابتدا مورد توجه سیستم آموزش عالی نبوده است و این احتمال می رود که با باز کردن پولی کردن آموزش در ایران، خرده امیدی که برای اوج گیری پژوهش در دانشگاه ها وجود داشت نیز تحت تاثیر حرکت فزاینده دانشگاه ها به سمت منابع مالی آموزشی نیز از بین برود.

8- پولی کردن دانشگاه ها در ایران یک پارادایم جدید در دنیا خواهد بود. در دنیا دانشگاه ها چه شهریه بگیرند چه نگیرند (منظور کشورهای پیشرفته است)، توان پژوهشی بالایی در خود ایجاد کرده اند و از این کانال تولید دانش جدید و حل مسائل مختلف را انجام می دهند. اما در ایران ما به سمت پارادایمی خواهیم رفت که دانشگاه ها هم شهریه خواهند گرفت و هم توان پژوهشی ندارند، و از آن به بعد بین موسسات آموزشی که پول می گیرند (نظیر موسسات کنکور و غیره)، و دانشگاه ها دیگر تفاوت خاصی نمی توان قائل شد.

9- به نظر می رسد پولی کردن آموزش زمانی توجیه داشته باشد که از ظرفیت پژوهشی دانشگاه ها حداکثر استفاده بشود و سپس در صورتی که آن ظرفیت نیز کفاف لازم را نداد، به سمت پولی کردن آموزش حرکت کنیم. در غیر اینصورت، پولی کردن آموزش احتمالا نتیجه ای جز از بین رفتن ظرفیتهای پژوهشی دانشگاه ها نخواهد داشت.