موسسه بین‌المللی مطالعات صلح استکهلم: توافق هسته‌ای بر بسیاری از تحریم‌ها هیچ تاثیری نداشته است/ ممکن است برجام فرو بپاشد
بخش بین الملل الف، 10 مهر ۹۵
10 مهر 1395 ساعت 14:58
موسسه بین‌المللی مطالعات صلح استکهلم (سیپری)؛ اندیشکده‌ای مهم در حوزه مخاصمات مسلحانه، کنترل تسلیحات، خلع سلاح و امنیت بین‌الملل به شمار می‌آید. این اندیشکده در سالنامه ۲۰۱۶ خود به بررسی نقش و تأثیر تحریم‌های یک و چندجانبه علیه ایران پرداخته است.
در فصل سوم این سالنامه با عنوان «نقش و اثر تحریم‌های بین المللی علیه ایران»، ذیل عنوان «تداوم پیچیدگی‌های پسا-تحریم ها» آمده است: پیچیدگی تحریم‌های متعدد اعمال شده بر ایران، دشواری‌های رفع آنها به شکلی منظم و تداوم مشکلات به خاطر پایبندی بیش از حد شرکت‌های غربی به آنها، ممکن است سوءنیت کافی را برای تحلیل بردن برجام ایجاد کند.
این اندیشکده در ادامه با هشدار درباره بدعهدی غرب در اجرای تعهدات خود مطابق با برجام، نوشت: ممکن است برجام به دلیل اثرات جنبی تحریم‌های غیرهسته‌ای اتحادیه اروپا و به ویژه آمریکا فرو بپاشد.
همچنین در صورتی که ایران به این جمع بندی برسد که همزمان با رفع تحریم‌های مرتبط با موضوع هسته‌ای، تحریم‌های مشابهی به دلایل دیگر وضع می‌شود، ممکن است مشکلی جدی در اجرای برجام پیش آید.
الف به منظور آگاهی مخاطبان خود در ادامه خلاصه‌ای از این گزارش را آورده است:
روشن نیست که آیا برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که در ماه ژوئیه به امضای کشورهای متعاهد رسید برای همیشه اختلاف‌نظرها درباره برنامه هسته‌ای را ایران پایان خواهد داد یا خیر. اما برجام تنش‌ها درباره این مسئله را کاهش داد و برای رفع خطر بروز بحران جدی بین ایران و جامعه بین‌المللی، چارچوبی را فراهم آورد.
تحریم‌های بین‌المللی یکی از عوامل تأثیرگذار در دستیابی به توافق ۲۰۱۵ بودند و همچنان عوامل مهمی در دوران اجرای آن خواهند بود. پیش‌ازاین توافق، سازمان ملل تحریم‌هایی را در ارتباط با برنامه هسته‌ای ایران و علیه افراد حقیقی و حقوقی این کشور برقرار کرد. بازیگران دیگر و قبل از همه ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا، تحریم‌های گسترده‌تری را علیه ایران وضع کرده بودند. این تحریم‌های جداگانه که مبتنی بر تصمیم سازمان ملل نبودند، محدودیت‌هایی را ایجاد کردند که قطعنامه‌های سازمان ملل خواستار اجرای آنها بودند ولی آنها را الزامی نکرده بودند. با گذشت زمان کم‌کم انواع خاصی از تحریم ـ به‌ویژه در ارتباط با تبادلات مالی ـ برقرار شد که در تصمیمات سازمان ملل به آنها اشاره‌ای نشده بود.
اگر بپذیریم که تحریم‌های مستقل عامل مهمی در فراهم آوردن شرایط برای دستیابی به برجام بوده‌اند، شاید دلیل متقنی باشد که در آینده در قطعنامه‌های شورای امنیت، اعمال تحریم‌های مالی و تجاری اجباری شود. این روش حداقل تا حدی گرایش اخیر سازمان ملل به اعمال تحریم‌های دقیق‌تر به‌منظور کاهش تأثیرات ناخواسته تحریم را معکوس می‌نماید.
برجام راه را برای رفع تحریم از افراد حقیقی و حقوقی ایران باز کرد. اما این رفع به تحریم‌های هسته‌ای مربوط می‌شود و ایران همچنان موضوع تحریم‌های دیگری است. تصور ایران که رفع تحریم بر اساس برجام به‌واسطه معیارهای مأخوذه در دیگر رژیم‌های تحریم محدود می‌شود، می‌تواند زنگ خطری برای توافق باشد. بنابراین اگرچه شناخت نقش و تأثیر تحریم‌ها در مورد برنامه هسته‌ای ایران فی‌نفسه مهم است اما یکی از شاخص‌های نقشی است که تحریم‌ها می‌توانند در منازعات بین‌المللی ایفا نمایند.
تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران
درمجموع تحریم‌ها سه هدف دارند: (الف) اجبار دولت هدف به تغییر رفتار؛ (ب) محدودسازی دولت هدف و بازداری آن از پرداختن به فعالیت ممنوعه؛ و (ج) هشدار به دولت هدف و دیگر دولت‌ها درباره نقض یک هنجار بین‌المللی. تحریم‌ها می‌توانند در کاهش نگرانی‌های سیاسی شهروندان خودی و دولت‌های متحد نقش بازی کنند.
ایران از دسامبر سال ۲۰۰۶ با تحریم‌های هسته‌ای تحمیلی شورای امنیت سازمان ملل مواجه بوده است. اما وضعیت کمی پیچیده بود. ایران از سال ۱۹۷۹ و پس از پیروزی انقلاب با تحریم‌های ایالات‌متحده مواجه بوده است.
برجام هیچ‌گونه تأثیری بر بسیاری از این تحریم‌ها نداشته است. ایالات‌متحده تلاش کرد تا برای استفاده از تحریم به‌عنوان ابزار اعمال فشار بر ایران حمایت بین‌المللی بیشتری را جلب نماید. اما تا اواخر سال ۲۰۰۵ نتوانست حتی در بین دوستان و متحدان نزدیک خود به این هدف دست یابد. تا نیمه دوم سال ۲۰۰۵ درباره استفاده از تحریم علیه ایران در بین دولت‌های عضو اتحادیه اروپا اتفاق‌نظر وجود نداشت.
اما پس از انتخاب محمود احمدی‌نژاد، دولت‌های عضو اتحادیه اروپا درباره ضرورت استفاده از تحریم به‌عنوان یکی از ابزارهای پاسخ عمومی به نگرانی درباره برنامه هسته‌ای ایران متفق‌القول شدند. تحریم‌های هسته‌ای تحمیلی درصدد بودند ایران را مجبور به مذاکره درباره برنامه هسته‌ای خود کنند، توانایی ایران را برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود و دستیابی به سیستم‌های تولید تسلیحات اتمی محدود نمایند و به ایران و جامعه بین‌المللی درباره نقض هنجارهای عدم تکثیر اخطار کنند.
در چهارده ژوئیه ۲۰۱۵ شش کشور (چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و ایالات‌متحده) در کنار اتحادیه اروپا و ایران تصویب برجام را اعلام کردند. برجام رویکرد مورد توافق برای تضمین صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای را معین می‌کرد. برجام نقشه راه رفع تمامی تحریم‌های تحمیلی توسط شورای امنیت، اتحادیه اروپا و آمریکا در پاسخ به برنامه هسته‌ای ایران است. برجام مشتمل بر یک طرح اجرایی مفصل است که توالی رفع تحریم‌ها را مشخص می‌کند.
این فرایند پنج روز تاریخی دارد و کمیته‌ای مشترکی متشکل از نمایندگان چین، فرانسه، آلمان، ایران، روسیه، بریتانیا و آمریکا و نیز نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور بین‌الملل و سیاست امنیتی بر اجرای آن نظارت می‌کنند.
تحریم‌های مالی علیه ایران
دو نوع تحریم مالی وجود دارد. تحریم‌های مالی مربوط به دارایی‌ها که دولت‌ها را موظف می‌کند تا سرمایه یا دیگر دارایی‌های اشخاص هدف را ضبط نمایند و اطمینان حاصل نمایند که هیچ‌گونه سرمایه و دارایی مستقیم و غیرمستقیم در اختیار آنها قرار نمی‌گیرد. همچنین ممکن است ممنوعیتی علیه شخص حقیقی یا حقوقی برای جمع‌آوری اموال اعمال شود. برای مثال ممکن است پرداخت هرگونه کمک یا وام به شخص هدف ممنوع گردد. تحریم‌های مالی فعالیت‌محور بر جنبه‌های مالی تجارتی که محدود یا ممنوع شده ـ از جمله خدمات ثانویه مانند پوشش بیمه‌ای ـ اعمال می‌گردد. ایران هدف هر دو نوع تحریم مالی دارایی‌محور و فعالیت‌محور بوده است.
برجام تحریم‌های مالی مربوط به برنامه هسته‌ای ایران در زمینه فعالیت‌های بانکی، بیمه، خدمات مالی سوئیفت، تأمین مالی تجارت، کمک‌های اقتصادی، کمک مالی و وام با شرایط مساعد، تحریم‌های اوراق بهادار با ضمانت دولت ایران و خدمات مربوطه برای تمامی این تحریم‌ها را رفع کرد.
تصویر عمومی ابعاد تحریم‌های مالی باقیمانده پیچیده و نامعلوم است. در این شرایط، اینکه آیا ایران می‌تواند از رفع تحریم‌ها منتفع گردد یا خیر تا حدی به برداشت مؤسسات مالی و بانک‌های بخش خصوصی خارجی از میزان ریسک فعالیت در ایران نسبت به مزایای بالقوه آن، بستگی دارد.
تحریم‌های تجاری
ایالات‌متحده عملاً از دهه ۱۹۹۰ تحریم‌های جامعی شامل تمامی اشکال تجارت با ایران وضع کرده که برخی از آنها در طول اوج گرفتن بحران برنامه هسته‌ای ایران گسترش یافته‌اند. شورای امنیت هیچ‌گونه تحریم تجارتی علیه ایران مرتبط با برنامه هسته‌ای وضع نکرد. اما قطعنامه ۱۹۲۹ شورا اشعار دارد که بخش نفت و گاز و نیز دیگر بخش‌های اقتصاد ایران در حمایت از برنامه هسته‌ای آن نقش ایفا می‌کنند.
این قطعنامه در توانمندسازی دولت‌ها برای همکاری با آمریکا و اتحادیه اروپا برای اعمال تحریم‌های جامع‌تر نقشی کلیدی ایفا کرد. امریکا، اتحادیه اروپا و دیگر متحدین آنها در پاسخ به فعالیت‌های هسته‌ای ایران، مجموعه بی‌سابقه‌ای از تحریم‌های تجاری را بر این کشور تحمیل کردند.
برجام تأثیری بر بخش اعظم تحریم‌های آمریکا در مورد تجارت با ایران نداشته است. اما اشعار دارد که ایالات‌متحده اجازه می‌دهد تا هواپیماهای مسافربری و قطعات مربوطه به ایران صادر شود و واردات آجیل، محصولات باغی، فرش و خاویار از تاریخ اجرای برجام را آزاد می‌کند. تمامی تحریم‌های اتحادیه اروپا بر بخش نفت و گاز ایران و تجارت فلزات گران‌بها از تاریخ اجرای برجام لغو خواهند شد. انتظار می‌رود که لغو این تحریم‌ها تأثیرات چشمگیری داشته باشند.
تسلیحات متعارف و دومنظوره
ایالات‌متحده از ژانویه ۱۹۸۴ که ایران را «حامی تروریسم» معرفی کرد، تحریم‌های جامعی را بر انتقال تسلیحات متعارف و دومنظوره به این کشور اعمال کرده است. این تحریم‌ها در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ افزایش یافتند تا محدودیت‌هایی را بر شرکت‌های غیرآمریکایی که به برنامه موشکی یا تسلیحات کشتار جمعی ایران کمک کنند، اعمال نمایند. شورای امنیت نیز مجموعه تحریم‌هایی را علیه ایران در ارتباط با برنامه هسته‌ای این کشور و در مورد انتقال تسلیحات و کالاهای دومنظوره به ایران یا از این کشور تصویب کرد.
جدای از تحریم‌های مربوط به برنامه هسته‌ای، اتحادیه اروپا در آوریل ۲۰۱۱ تحریم‌هایی را علیه ایران در واکنش به نگرانی‌ها درباره نقض حقوق بشر در این کشور تصویب کرد. در ماه مارس ۲۰۱۲ اتحادیه اروپا این کنترل‌ها را افزایش داد تا صادرات «تجهیزات، فناوری یا نرم‌افزارهایی» که می‌توانند برای کنترل یا تجسس در اینترنت یا تماس‌های تلفنی در ایران استفاده شوند را در برگیرد.
در طول سال‌های تحریم ایران مکرراً به نقض تحریم‌های شورای امنیت در واردات و صادرات تسلیحات و کالاهای دومنظوره متهم شد.
بخش اعظم نقض‌های گزارش‌شده به صادرات تسلیحات متعارف توسط ایران مربوط می‌شدند. علی‌رغم نقض آشکار تحریم صادرات تسلیحات ـ بر اساس گزارش رسانه‌ها ـ، شورای امنیت هیچ اقدامی صورت نداد.
برجام تأثیری بر محدودیت‌های داخلی آمریکا بر انتقال تسلیحات متعارف و اقلام دو منظور به ایران نداشته است. طبق برجام، محدودیت‌های هسته‌ای سازمان ملل بر انتقال اقلام دومنظوره از تاریخ اجرا لغو می‌شود. اما هرگونه نقل‌وانتقال باید قبلاً ـ به‌صورت موردی ـ توسط شورای امنیت تائید شود. این الزام شامل انتقال فناوری و اورانیوم با غنای پایین «برای استفاده در راکتورهای آب سبک» نمی‌شود. محدودیت‌های اتحادیه اروپا بر صادرات تسلیحات متعارف و اقلام دو منظوره تا روز گذار (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) به قوت خود باقی خواهند بود.
تحریم‌های مسافرتی و حمل‌ونقل
پیش از شدت گرفتن بحران در مورد برنامه هسته‌ای ایران هیچ‌گونه تحریمی در مورد مسافرت یا حمل‌ونقل بر این کشور اعمال نمی‌شد. شورای امنیت در مارس ۲۰۰۸ محدودیت‌هایی را بر مسافرت افرادی که متهم بودند در برنامه‌های هسته‌ای ایران نقش دارند، تحمیل کرد. در ژوئن ۲۰۱۰ این تحریم‌ها گسترش یافت و ورود یا عبور افراد مشخصی از کشورها ممنوع گردید.
شورای امنیت نیز مواد متعددی را برای محدود نمودن یا بازرسی کشتی‌ها و هواپیماهایی که از ایران یا به مقصد ایران کالا حمل می‌کنند، تصویب کرد. تلاش‌های دولت‌های عضو برای اجرای تحریم‌های مربوط به کشتی و هواپیما به بازی موش و گربه با دولت ایران منجر شد.
برجام بر الزام دولت‌ها به بازرسی محموله کشتی‌ها و هواپیماهایی که تصور می‌شود ناقض تحریم‌های سازمان ملل هستند، تأثیری ندارد. همزمان با رفع این تحریم‌ها تا روز خاتمه اجرای برجام، الزامات مربوط به بازرسی‌ها نیز متوقف خواهند شد. محدودیت‌های مسافرت افراد نام‌برده شده تا پنج سال بعد از قبول برجام یا تا زمان تسلیم گزارش نهایی آژانس انرژی اتمی ـ هرکدام که زودتر فرارسد ـ برقرار خواهند بود.
نتیجه‌گیری
درعین‌حال که هنوز هرگونه نتیجه‌گیری قطعی درباره بسیاری از مسائل مطرح‌شده، زود است اشاره به چند نکته ضروری است.
علی‌رغم استدلالاتی که اخیراً به نفع تغییر جهت به‌سوی تحریم‌های هدفمند و دوری از تحریم‌های جامع مطرح‌شده، آمریکا و اتحادیه اروپا تمایل داشتند تا گستره عظیمی از تحریم‌های تجاری و مالی را که بر اقتصاد ایران تأثیر چشمگیری داشته به‌موقع اجرا گذارند.
تحریم‌های ایران همیشه از تحریم‌های اقتصادی تحمیلی بر عراق در دهه ۱۹۹۰ در ابعاد قابل‌توجهی کمتر بودند. بااین‌حال همیشه به دلیل تأثیراتشان بر اقتصاد ایران در کل و پیامدهای ناخواسته‌ای که در پی داشته‌اند، با انتقاد موجه بوده‌اند. علاوه بر تأثیرات اقتصادی گسترده‌تر بر مردم ایران، حتی مواردی که شامل تحریم نبوده‌اند مثل دارو، غذا و کمک‌های بشردوستانه نیز در اختیار ایران قرار نگرفته است و دلیل آن ریسک‌گریزی و تبعیت افراطی عرضه‌کنندگان و مؤسسات مالی از تحریم‌ها بوده است. این تغییر جهت به‌سوی اعمال تحریم‌های جامع‌تر عمدتاً با هدایت ایالات‌متحده صورت گرفته است.
بسیاری از مفسران معتقدند که همین تحریم‌های جامع‌تر ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا مهم‌ترین نقش را در اجبار ایران به تغییر سیاست‌هایش داشته‌اند. در خلال مذاکرات برجام، بسیاری معتقد بودند که ایران با تحریم‌ها تسلیم نخواهد شد بلکه سیاست اقتصادی خود را با توجه به شرایط موجود تغییر خواهد داد. اما وقتی مذاکرات به نتیجه رسید، روشن شد که رفع تحریم‌های تجاری و دسترسی به سرمایه‌هایی که در بانک‌های اروپایی ضبط شده بود، عوامل مهمی در تحریک تیم مذاکره‌کننده ایران داشته‌اند. در مقابل، تحریم‌های هدفمندتر سازمان ملل تأثیر کمتری بر مذاکرات ایران داشتند. اهمیت آنها «مشروعیت‌بخشی» به تحریم‌های جامع‌تر تحمیلی از سوی ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا بود.
پیچیدگی انواع تحریم‌های هدفمند تحمیل‌شده بر ایران، دشواری رفع منظم آنها و نیز مسئله تبعیت افراطی شرکت‌های غربی می‌توانند به خواست واقعی رفع تحریم‌ها ضربه زده و برجام را تضعیف کنند. بعلاوه، درنتیجه تأثیرات جنبی تحریم‌های غیرهسته‌ای توسط اتحادیه اروپا و به‌ویژه ایالات‌متحده، ممکن است برجام عقیم گردد. اجرای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تأثیری بر تحریم‌های موجود به دلایل دیگر ندارد. اما دولت ایران تأکید کرده زمانی که تحریم‌های هسته‌ای رفع شدند، نباید با استفاده از چارچوب قانونی دیگری مجدد تحمیل شوند. نمایندگان ایران تأکید کردند که در غیر این صورت، خود را نسبت به برجام متعهد نمی‌دانند.
ایران در حال حاضر هدف مجموعه تحریم‌هایی است که ربطی به فعالیت هسته‌ای آن ندارند. ایالات‌متحده همچنان تحریم‌هایی را رأساً و با اتهام حمایت دولت ایران از تروریسم از دهه ۱۹۸۰ اعمال می‌کند و از سال ۱۹۹۵ شرکت‌های آمریکایی از هرگونه معامله مالی با ایران منع شده‌اند. اتحادیه اروپا نیز در سه‌ماهه اول سال ۲۰۱۱ و در پاسخ به آنچه تصور می‌شد بدتر شدن وضعیت حقوق بشر در ایران است، محدودیت‌هایی را برقرار کرده است.
بعلاوه «گروه ویژه اقدام مالی» (FATF) برای مبارزه با پول‌شویی نیز به این نتیجه رسیده که ایران از استانداردهای لازم برای مبارزه با تأمین مالی تروریسم تبعیت نمی‌کند. بنابراین این گروه ایران را تهدیدی برای انسجام نظام مالی بین‌المللی تلقی کرده و از دولت‌های عضو خواسته تا برای حمایت از بخش‌های مالی خود در برابر پول‌شویی و خطرات تأمین مالی تروریسم که از ایران نشئت می‌گیرند، اقدامات پدافندی مؤثری صورت دهند.
از تحریم‌های مالی هدفمند علاوه بر برنامه هسته‌ای، برای بازداری ایران از توسعه برنامه موشک‌های بالستیک خود استفاده‌شده است. در پایان سال ۲۰۱۵ نمایندگان کنگره، دولت ایالات‌متحده را ملزم کردند به این موضوع که آیا تحریم‌های مالی هدفمند باید بخشی از پاسخ به پیشرفت برنامه توسعه موشک‌های بالستیک ایران باشند یا خیر را بررسی کند. اگر ایران تصور کند که تحریم‌های هسته‌ای برداشته شده‌اند اما محدودیت‌های مشابهی به دلایل دیگر تحمیل می‌شوند، اجرای برجام می‌تواند با مشکل جدی مواجه شود.
کد مطلب: 397709
آدرس مطلب: http://alef.ir/vdccxmq1o2bqom8.ala2.html?397709