الف - ملاحظاتی بر مکتب در فرایند تکامل

مكتب در فرايند تكامل اثری است كه مباحث قابل ملاحظه در آن طرح شده و تلاش مضاعفي صورت گرفته كه مطالب را در جنبه هاي مختلف تاريخي دنبال كند، ولي روح مباحث، روايي و خفته است و در آن جدل ها و استدلال هاي عقلاني كه فكر برانگيز باشد، ديده نمي شود. در عين حال بين فرايند تكامل در مباني فكري تشيع با توسعه در مباني فكري از نوع بسته به باز خلطي صورت گرفته كه ريشه هاي آن به سختي قابل فهم است.

در مورد كتاب «مكتب در فرايند تكامل» چند نكته حايز اهميت وجود دارد:

الف) مكتب در فرايند از بسته به باز توسعه پيدا مي كند و لايه هاي بيشتري از آن در گذر زمان دانسته مي‏شود.

ب) اين كتاب در عين دغدغه جامعيت، روند تاريخي را در ساختار اصلي و ماهوي به صورت ناتمام دنبال كرده و تحليلي به مثابه عقلانيت تطور مباني فكري تشيع ارائه نداده است.

ج) مسئله تطور مباني فكري تشيع نكته‏ای تامل‏برانگيز است اما چنين مفهومي در اين كتاب منعكس نشده و تنها شامل رخدادهاي متنوع به وقوع پيوسته است. يعني مفهوم پژوهي و مفهوم سازي در مورد تطور مباني فكري تشيع صورت نگرفته و تنها به بيان عرفي و نحوي بسنده شده است.

اين كتاب مباحث متنوعي را دنبال كرده تا مسئله تطور مباني فكري تشيع را در سه قرن اخير توضيح دهد. در عين حال آغاز و انجام آن ناتمام و در مواضعي به كلي نادرست است.

مسئله تطور فكري تشيع از سه جهت تامل برانگيز است:

الف) تطور مباني فكري به مثابه عقلانيت،
ب) تطور ساختار فكري به لحاظ موقعيت،
ج) تطور رفتار فكري در فضاي وضعي جامعه.

اگر فرض نخست درست باشد، در حوزه شيعه احياي مدلي از غير شيعي فكر كردن رخ داده است. در شيعه تطور مباني فكري موضوعيت ندارد و اگرچه تحول فكر شيعي اصلي پذيرفته شده است. با اين بيان تفاوت عمده ميان تطور مباني فكري تشيع و تحول انديشه هاي شيعي وجود دارد. پس تحول فكري مستلزم تطور در مباني نيست و مباني در شمار ثابتات نخستين شيعه قرار دارد و به تناسب وضعي تفكر، ‌فهم ها در وضع متفاوت قرار مي گيرند.

در اين صورت دو فرض بعدي براي تعميق فرض نخست نيستند و تنها بيانگر حالات نخست مي باشند. بديهي است دو فرض بعدي بايد همسو باشند و تطور ساختارها و رفتارها بر شانه مباني فكري قرار گيرد. البته در اين كه در اين سه قرن اخير تطور ساختاري و رفتاري در وضع فكري پيروان شيعه رخ داده ترديدي وجود ندارد، ولي چنين تطوري بيانگر تطور مباني فكري تشيع در جهان واقع نيست. اگر تطوري در مباني فكري تشيع رخ دهد،‌ تشيع دچار وضع اين نه آني مي شود و ثابتات ابدي دچار لغزش هاي زماني مي شوند.

به هر حال دلايلي وجود دارد كه عنوان كتاب چنانكه بايد با محتواي آن سازگاري ندارد:

1- در اين كتاب تصوير جامع و مانع از مباني فكري شيعه بيان نشده تا خواننده بر شانه آن به داوري در تطور مباني فكري تشيع بپردازد. آنچه در اين حوزه بيان شده كلياتي است كه براي ارباب تفكر كارآمدي لازم ندارد. به ويژه دلايل ارائه شده اغلب ناتمامند و در مواضعي استحكام لازم ندارند و نادرست هستند.

2- بين مباني فكري تشيع و دانسته هاي عرفي پيروان شيعه خلطي صورت گرفته است. شايد تطوري در مباني فكري پيروان شيعه به وجود آمده، ‌ولي اين تطور در مباني فكري تشيع رخ نداده است. اگر فرض بر تطور باشد،‌ بايد در وضع شيعه انقلابي رخ داده باشد كه فرضي ممنوع است.

3- فرض نويسنده محترم به شكل مدلي طراحي نشده و يا در قالب الگوي روشمند ارائه نگرديده تا وضع نظري آن محل تامل باشد. بنابراين تلاش هايي كه در اين كتاب صورت گرفته به رغم دغدغه ارائه تصوير جامع در تطور تفكر تشيع توانايي لازم ندارد و موضوع بسيار فراختر از خيال انگيزي نويسنده است.

4- مستندسازي هاي متن دلالتي بر تطور فكري تشيع ندارد و اشاره اي براي بيان تحول فكري پيروان شيعه است. بنابراين براي اثبات تطور فكري تشيع مستندسازي ويژه لازم است و مستندسازي تحول فكري پيروان شيعه در تطور فكري تشيع كاربردي ندارد و چنين انتظاري خيال انگيزي بيهوده است.