الف - تشکیل جامعه اخلاقی در اربعین حسینی

راهپیمایی اربعین از زوایای مختلف قابل ارزیابی است. ابعاد این مانور چشم نواز جهانی باید توسط اهلش مورد بازخوانی قرار گیرد.

این یادداشت موجز نیز دریافت نگارنده از این تجلی و جوشش عاشقانه و حماسی است که صرفا در حد طرح بحث است و پرداخت بیشتر باید در قالب یک بررسی عمیق دینی و ارزیابی جامعه شناختی صورت گیرد.

همه کسانی که ایام اربعین کربلا را درک کرده اند اولین موضوعی که توجهشان را جلب می کند مهمان نوازی خالصانه مردم عراق است. مردم عراق اگرچه به مهمان نوازی شهره اند اما رفتارشان در این ایام نیز مثال زدنی است. از نذری ها و غذاهای متنوع گرفته تا جا دادن به زوار و شست و شوی جامه هایشان و ماساژ دادن زائران پیاده؛ همه اینها نیز با اخلاص وصف ناپذیری صورت می گیرد که لحظه لحظه اش برای زوار خاطره انگیز است.

مراسم پرشور اربعین حسینی در کربلا جلوه یک جامعه اخلاقی است که می تواند تصویری اجمالی از حکومت سبز مهدوی باشد. جامعه ای که مفهوم جدیدی از نظم و قانون و ایثار و همیاری و تعاون ایجاد کرده است.

اهمیت موضوع در همین تعریف جدید و اخلاقی از برخی انگاره های مشترک میام جوامع و ملل است. چند مثال مساله را بیشتر روشن می کند.

نظم در راه پیمایی اربعین عراق مفهوم متفاوتی از نظم رایج دارد . این نظم کاملن خودجوش و بدون هرگونه قرار داد دولتی و قانون از پیش نوشته شده است. نظمی است که از درون همکاری و تعاون عاشقانه زوار سیدالشهدا علیه السلام ایجاد شده است. هر چیزی بطور خودبخودی در راستای هدف عالیه زیارت اربعین، سر جایش قرار گرفته است ناظر بر این نظم خودجوش نیز خود مردم هستند.

کمک کردن افراد به یکدیگر فراتر از ایثار و فداکاری های مرسوم است. کمک کردن به عنوان یک اصل بدیهی در راه پیایی اربعین ایجاد شده است و افراد برای کمک به دیگران از هم سبقت می گیرند. اهل کمک و ایثار حتا نگران ریا و تزویر هم نیستند چرا که اساسا راه پیمایی اربعین بر مبنای کمک و یاری و تعاون شکل گرفته است و همیاری در ساختار آن تعریف شده است.

روابط ادم ها بسیار احترام آمیز است و این احترام بسیار فراتر از ادب های مدرن در جوامع امروزی است که ادب و احترام ظاهری ، نمایشی برای تشخص های سرمایه سالارنه است. اخلاق امروز در جامعه سرمایه سالار، تنها پوششی برای متمدن نشان دادن جامعه مدرن است. اخلاقی که زیر پوست آن وحشیگری بی مانند نهفته است. اما در این مانور زیبا، ادب و احترام به دیگران جوشش درونی دارد و افراد برای عشق ورزیدن به دیگران عطش دارند.

امر به معروف و نهی از منکر و نظارت های مردمی در بالاترین سطح و بلوغ خودش قرار گرفته است. در این جامعه نهی از منکر نهادینه و خاصیت پیشگیرانه پیدا کرده است. در چنین جامعه ای افراد می دانند که هر خطای احتمالی با واکنش دیگر اعضای این جامعه مواجه می شود و بنابراین کمتر آسیبی در این جامعه شکل می گیرد.

سادگی و بی آلایشی و توقعات در حد نیاز و خورد و خوراک ساده، از دیگر نشانه های جامعه اربعینی عراق است. افراد برای مدتی زندگی بدون غلبه تکنولوژی را امتحان می کنند. ساده زندگی می کنند و نیازهایشان صرفن براساس هدف تعریف می شود و در عین حال از این سبک زندگی لذت می برند.

هجرت و عبور از وابستگی های مادی به شکل واقعی کلمه در این مسیر دیده می شود. هجرت از زن و فرزند و زندگی و دیار و تن دادن به خطراتی که در طول راه آنها را تهدید می کند. چه آنکه اربعین امسال نشان داد که تهدیدات و آدم کشی های حیوانی داعشی های تکفیری، هجرت شیعه و قیام رزمایشی او را رونق بیشتری داده است.

شمردن این موارد خودش بحث مجزا و مفصلی است . اما نکته این یادداشت تاکید بر یک اصل فراگیر بر این اصول است.

همه این زیبایی ها را باید در نسبت بین زوار دید. نسبت اخلاقی که بین آدم ها است منشا اصلی این جوشش خیرات است.

جامعه ای که روابط آدم ها در آن عاطفی و محبت آمیز است، نظام حاکم بر آن رنگ اخلاقی می گیرد. در جامعه ای که همه همدیگر را دوست دارند و نسبت به یکدیگر محبت می ورزند همراهی و همیاری معنی دیگری پیدا می کند.

بسیاری از خیرات و برکات سفر اربعین را باید در همین نسبت انسانی دید. امروزه غرب در بهترین حالت تعریفش از سرمایه اجتماعی این است که افراد به هم کمک می کنند تا دیگران روز مبادا به یاری شان بیایند؛ و اگر یاری رسانند یاری می شوند. این نگاه در مدل اسلامی متفاوت است و اصلا کمک به دیگران را سوداگرانه نمی بیند. در مدل اسلامی افراد به فکر هم هستند و انتظار دارند نتیجه این همدلی و همیاری را در آخرت ببینند. اما نگاه رشد و کمال یافته اسلامی، تلقی اخلاقی به همیاری و کمک رسانی است که در معارف دینی ما نیز بسیار بر آن تاکید شده است و آن اینکه کمک کردن یک اصل و وظیفه اخلاقی افراد است. انسان های اخلاق مدار از کمک کردن به دیگران لذت می برند. شوق کمک کردن و آرامشی که از این یاری رسانی می برند اثر این دنیایی کار آنهاست و نگاه کاسب مآبانه نه به این دنیا دارد و نه حتا به آخرت. معتقدند انسان ها باید به یکدیگر کمک برسانند و این یک وظیفه است. اما این تلقی چه وقت ایجاد می شود؟

افراد وقتی کسی را دوست دارند تلاش می کنند به هر تقدیر به او خدمت کنند. کمکشان هم بدون درخواست و خواهش است . اگر چنین نگاهی بین ادم ها ایجاد شود دیگر لازم نیست منافع مادی این یاری رسانی متذکر شود. حتا فراتر از پاداش آخرت است. ادم ها چون همیدگر را دوست دارند به فکر هم هستند. اما رمز مانایی و ماندگاری این رابطه دوطرفه چیست؟ و چه ارتباطی به ماجرای اربعین دارد؟

رمز ماندگاری در تعبیر "زائر" است. خیرات و برکات جامعه اخلاقی راه پیمایی اربعین را باید در نسبت زوار با یکدیگر دید. ارتباط عاطفی زائران اربعین، منشا اصلی همه این خیرات است؛ ارتباط عاطفی که در کمال خودش قرار دارد.

یک وقت همیاری و ایثار و فداکاری و از خودگذشتن و ادب و احترام برای کسانی است که همدیگر را دوست دارند. اما مگر چند نفر هستند که اینطور به همنوع خود محبت بورزند؟ اساسن مگر چه میزان عشق های زمینی واقعی وجود دارد که قدرت محرکه ساخت یک جامعه اخلاقی را داشته باشد؟ ضمن اینکه مبنای دوست داشتن چیست و چقدر ماندگاری دارند و تا کجاست؟ اما یک وقت هست که آدم ها همیدگر را به خاطر محبوب واقعی شان دوست دارند. این جنس محبت ماندگار است.

وقتی ما یک نفر را در حد اعلای خودش دوست داریم و به همین دلیل هر کسی این فرد را دوست دارد علاقه مندیم و هرکس با او دشمن است دشمنی می کنیم. اینجا است که ماجرا فرق می کند. راز مانایی و ماندگاری جامعه اخلاقی اربعین اینجاست؛"زائر"

در جامعه اربعین افراد همیدگر را در حد اعلا دوست دارند و به همین دلیل به هم احترام می گذارند و حریم یکدیگر را رعایت و فداکاری می کنند و برای ایثار از هم سبقت می گیرند. چرا ؟ چون اینها زائرند. اینها کسانی هستند که محبوب اصلی شان را دوست دارند. مردم عاشق سیدالشهدا هستند و به همین دلیل هرکس که سیداشهدا را دوست دارند را دوست می دارند و به او محبت می کنند. در چنین جامعه ای که افراد نسبت شان را با یکدیگر بر اساس نسبت آنها با اهل بیت تعریف می کنند می توان انتظار تشکیل یک جامعه اخلاقی در اعلاترین درجه داشت.

و اما مهمتر اینکه تنها الگوی رشد و اعتلای جوامع نیز همین الگو است. الگویی که رفتار انسان ها را با هم عاطفی می کند آنهم محبت حقیقی. روابط عاطفی افراد با یکدیگر که حول محبت آنها به اهل بیت ایجاد می شود، جامعه ساز است؛ آنهم جامعه کمال یافته اسلامی که جامعه ای اخلاقی است.