الف - مینیاتور ایران - نسخه قابل چاپ

استان فارس به واسطه داشتن پتانسیل‌های مختلف در ابعاد کشاورزی، معدنی، گردشگری، علمی و صنعتی، از دیرباز، آن را مینیاتوری از ایران بزرگ معنا کرده‌اند.

به گزارش ایسنا، به حتم برشمردن تمام داشته‌های استان فارس، در ابعاد مختلف نیازمند فرصتی فراخ است و در این مقال، نگاهی اجمالی به جغرافیای فارس می‌اندازیم.

استان فارس را با در نظر گرفتن ۲ فاکتور جمعیت و وسعت، اولین استان کشور می‌دانند استانی که به لحاظ داشته‌های تاریخی و فرهنگی، ده‌ها هزار اثر را در خود جای داده و بناهای تاریخی ارزشمندی چون پاسارگاد، تخت جمشید، بیشاپور، شهر گور و کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد در پیشانی آنها قرار گرفته است.

این استان، مرکز امپراتوری‌های بزرگی مانند هخامنشیان و ساسانیان بوده است. پیش از اسلام دو پادشاه بزرگ ایرانی به نام‌های «کورش» و «اردشیر بابکان»، از این ناحیه برخاستند و به ترتیب سلسله‌های بزرگ هخامنشیان به پایتختی «پاسارگاد» و «تخت جمشید» و ساسانیان به پایتختی «فیروزآباد» را پدید آوردند.

پس از اسلام نیز این استان مرکز سلسله‌های دیلمیان، اتابکان، آل بویه و زندیه بوده و در دوران قاجار نیز از مراکز مهم حکومتی محسوب می‌شده است. این استان بین سلسله‌های بسیاری دست به دست شد و آثار باستانی و تاریخی فراوانی از آنها برجای مانده که هرکدام به عنوان میراث جهانی، ارزش‌های خود را دارند و بازگوکننده تاریخ استان و غرب آسیا به‌شمار می‌روند.

فارس از شمال با استان اصفهان، از خاور با استان‌های یزد و کرمان، از جنوب با استان هرمزگان و از باختر به استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر هم مرز است.

گستره استان فارس ۱۲۲ هزار و ۶۰۸ کیلومتر مربع است که بیش از ۸ درصد خاک کشور پهناور ایران را به خود اختصاص داده و ارتفاعات آن به چهار گروه شمالی، مرکزی، جنوبی و غربی تقسیم می‌شوند و به ترتیب در گروه شمالی کوه «عظمت» با گردنه «کولی کُش»، در گروه مرکزی کوه «مهارلو» تا «خرمن کوه» فسا، در گروه جنوبی کوه «داراب» و «بالنگستان» و در گروه غربی کوه «قره داغ» و ارتفاعات «کوهمره سرخی» جای گرفته‌اند.

آب و هوای فارس در شمال سرد، در نواحی مرکزی زمستان‌های معتدل و بارانی و تابستان‌های گرم و خشک و در جنوب و جنوب خاوری زمستان‌های معتدل و تابستان‌های بسیار گرم دارد.

فارس سه دریاچه به نام‌های بختگان، مهارلو و پریشان (فامور) را در دل خود جای داده است. در بیش از یک دهه اخیر به واسطه خشکسالی و مدیریت نامناسبی که بر منابع آب‌های روسطحی و زیرسطحی اعمال شد، این دریاچه ها دورانی سخت را پشت سرگذاشتند به طوریکه بخت از بختگان برگشت و فامور پریشانی را سال‌هاست تجربه می‌کند، اما همچنان امیدها برای احیای آن دو دریاچه زیبا، وجود دارد.

براساس آخرین سرشماری که در سال ۹۰ انجام شد، فارس حدود ۴ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر جمعیت دارد که زبان اکثر آنان فارسی است اما از عشایر ترک‌زبان، عرب‌زبان و لرزبان در این استان ساکن هستند و بخشی از پیشینه فرهنگی و هنری و علمی این دیار بر دوش آنان استوار است.

یکی از مناطق مهم عشایری ایران، استان فارس است و ایل قشقایی با شش طایفه (دره شوری، کشکولی بزرگ، کشکولی کوچک، شش بلوکی، فارسیمدان و عمله) همچنان به کوچ‌روی خود در فارس ادامه می‌دهند. به جز این ایل، ایل خمسه (عرب، اینالو، بهارلو، نفر و باصری) و ایل ممسنی (بکشن، جاوید، دشمن زیاری و رستم) و ایل‌های کوچکتری مانند کوهمره و دیگر ایل‌ها، در فارس زندگی می‌کنند و در تاثیرگذاری آنان تردیدی نیست.

شیراز پرافتخار، به عنوان سومین شهر مذهبی ایران، جلوه‌گاه باشکوه خداوندی و مرکز تلالو انوار الهی فرزندان حضرت موسی‌ابن جعفر(ع) است. شهر راز و نیاز، شهر عشق و هنر، مهد اندیشه‌های عارفانه، دیار اولیاء الهی، سرزمین علم و ادب، شهر شهیدان صاحب کمال و قبله‌گاه مومنان با خداست. این سرزمین مقدس، مهد پرورش بزرگانی چون ملاصدرای شیرازی، شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی و حافظ شیرازی است.

فرهنگ و تمدن دیرپای این سرزمین، بر سنگ‌نوشته‌های باستانی چون تخت جمشید، شهر گور، شهر بیشابور، کاخ اردشیر و معبد آناهیتا به یادگار مانده است. میهمان‌نوازی که با خون مردمانش عجین گردیده و به شکل سنتی دیرپا در آداب و رفتار آنان جلوه گری می‌کند زبانزد خاص و عام است.

شهر شیراز با هزار و ۲۶۴ کیلومترمربع گستردگی، به شکل مستطیل در جنوب غربی ایران قرار دارد. از چهارسو، کوه‌هایی آن را همچون یک نگین با ارزش دربرگرفته که به زیبایی این جلگه تاریخی و اعتدال آب و هوای آن افزوده است.

کهن‌ترین اثر نوشتاری درباره زمان بنای شیراز، مربوط به الواح گلی تخت جمشید است که واژه آن را «شی رازی ایش» نام برده است. در کاوش‌های منطقه «قصر ابونصر» چند مهره به دست آمده که نام اردشیر و شیراز بر آن نوشته شده است.

با توجه به نقش‌های ساسانی «برم دلک» و آثار هخامنشی و نیز در پی کند و کاوهایی که در یکی از تپه‌های جنوب شیراز انجام گرفته، مقداری سفال شکسته مربوط به هزاره‌های سوم پیش از تاریخ به دست آمده که این نشانگر مجد و عظمت شیراز در دوره‌های پیش از تاریخ و اسلام بوده است.

در دوران صفاریان، یعقوب لیث صفاری (۲۵۶-۲۴۷ ه. ق.) پس از چیره شدن بر خلفای عباسی، فرمانروای فارس شد. مسجد جامع عتیق که از مسجدهای سده‌های نخستین اسلامی است، به فرمان او ساخته شده است. در دوره‌های پس از آن، در آن تغییراتی داده شد؛ از جمله بنای وسط مسجد که به «خدای خانه» معروف است، مربوط به زمان شاه شیخ ابو اسحاق اینجو است و در نیمه‌های سده هشتم هجری ساخته شده است.

پس از صفاریان، سلسله «آل بویه»، شیراز را مرکز فرمانروایی خویش قرار دادند. در این دوران، شیراز گسترش یافت و جمعیت آن رو به فزونی گذاشت. «عضدالدوله دیلمی» در جنوب شرقی شیراز شهرکی به نام «گرد فنا خسرو» پدید آورد و در آن بازار بزرگی به نام «سوق‌الامیر» ایجاد کرد که امروزه اثری از آن نیست.

ساخت نخستین بنای بقعه علی بن حمزه(ع)، مدفن علی عمادالدوله و صمصام‌الدوله، بنای نخستین دروازه قرآن، گهواره دید، بند امیر و قنات رکن‌آباد از آثار مربوط به این دوره است.

اتابکان سلغری نزدیک به ۱۲۰ سال در شیراز فرمانروایی کردند و در آبادانی این شهر کوشیدند. در دوران زمامداری «اتابک سعد بن زنگی» بناهای با شکوهی مانند مسجد نو، آرامگاه آبش خاتون و نخستین بقعه برفراز آرامگاه شاهچراغ(ع) ساخته شدند. در این روزگار بود که سعدی شیرازی، بزرگترین آثار ادبی فارسی، «گلستان» و «بوستان» را پدید آورد.

در دوران آل اینجو، حاکم شیراز «شیخ ابو اسحاق اینجو» از هیچ تلاشی برای زیباسازی شهر دریغ نکرد. وی ساختمان خدای‌خانه را در میان صحن مسجد عتیق بنا کرد و مادرش «تاشی خاتون» بارگاه شاهچراغ(ع) را نوسازی کرده و دستور داد خوشنویسان مشهور آن زمان، هزار جلد قرآن نگاشته و به خدای‌خانه و حرم مطهر اهدا شود. از اقدامات این دوران، ساخت آرامگاه بی‌بی دختران، آرامگاه شاه شجاع و آرامگاه شاهزاده منصور است. زندگی حافظ، بزرگترین غزلسرای فارسی، از مهمترین و افتخارآمیزترین رخدادهای این دوران است.

شیراز در روزگار صفویه جایگاه شایسته‌ای داشت. الله‌وردی خان و پسرش امام قلی‌خان، روی هم رفته نزدیک به ۴۰ سال بر فارس فرمان راندند. در این دوران، مسجد جامع عتیق و بسیاری از بناهای دیگر بازسازی شدند. همچنین ساخت مدرسه امامیه، بارگاه آستانه سید علاءالدین حسین، مدرسه نظامیه، قنات آب خیرات و دو بنای ماندگار مدرسه خان (اقامتگاه و کلاس درس ملاصدرای شیرازی) و پل خان از اقدامات مربوط به این دوران به‌شمار می‌رود.

تصرف شیراز در سال ۱۱۳۶ هجری قمری توسط «محمود افغان»، ویرانی‌های بسیاری را برجای گذاشت. در این گیر و دار نزدیک به یکصد نفر از مردم شیراز بر اثر قحطی و شیوع بیماری جان باختند. در سال ۱۱۴۳ هجری قمری نادر شاه پس از شکست «اشرف افغان» (جانشین محمود افغان) در حوالی زرقان، وارد شیراز شد و دستور داد ویرانی‌های شهر را بازسازی کنند. در این سفر، نادر شاه هزار و پانصد تومان برای تعمیرات بارگاه شاهچراغ(ع) پرداخته و مقدار ۷۲۰ مثقال زر ناب برای ساختمان شاهچراغ اختصاص داد.

نادر شاه در سفر دوم خود به شیراز (۱۱۴۶ هجری قمری) یعنی سه سال بعد، پس از زیارت بارگاه حضرت احمدبن موسی(ع) و صرف ناهار در حرم مطهر، مبلغ ۲۰۰ تومان پول رایج آن روز را برای تعمیرات بقعه به محمد حسین شریفی متولی آستانه حواله کرد. در این دوران به دستور نادرشاه آرامگاه حافظ نیز بازسازی شد.

در دوره پادشاهی کریم‌خان زند، شیراز به عنوان پایتخت برگزیده شد و تا مدتی پس از مرگ وی، به همین عنوان باقی ماند. کریم‌خان همچون شاه عباس صفوی در راستای عمران و آبادانی شیراز کوشید. در این دوران شیراز به یکی از بهترین و آرام‌ترین دوران خویش رسید.

کریم‌خان که شخصیتی مردم‌دار بود، به مدت ۱۳ سال نسبت به آبادانی این شهر همت گماشت. دستاورد این کوشش‌ها، بناهای مجموعه زندیه در مرکز شیراز است. از مهمترین بناهای دوره کریم‌خان زند ساختمان ارگ است که همچون نگینی در دل شهر می‌درخشد. از دیگر آثار زندیه می‌توان به ساختمان دیوانخانه، باغ نظر (ساختمان کلاه‌فرنگی)، بازار، مسجد، حمام و آب انبار وکیل و تکیه هفت تنان اشاره کرد.

از دیگر اقدامات کریم‌خان زند، بازسازی مزار شاعران است. وی همچنین دستور داد تا آب رکن‌آباد را به شیراز برسانند. باغ‌های بسیار زیبایی به دستور او پدید آمدند که مایه زیبایی و خرمی شهر شد. پس از سرنگونی دولت زندیه توسط آقا محمد خان قاجار، پایتخت از شیراز به تهران منتقل شد.

هر چند در دوران قاجاریه شیراز به لحاظ عمران و آبادی پیشرفت قابل توجهی نداشت اما در این دوران بناهای زیادی توسط خاندان قوام الملک شیرازی، نصیرالملک و مشیر الملک احداث شد، حسنیه قوام، نارنجستان قوام، خانه زینت الملوک، مسجد مشیر، مسجد نصیرالملک، باغ دلگشا و عفیف آباد بخشی از این آثار است.