الف - انگیزه‏ اظهارات اخیر جلال طالبانی

سخنان جلال طالبانی رئیس جمهور عراق مبنی بر لغو قرارداد 1975 الجزایر به مانند یک شوک بر روابط ایران و عراق فرود آمد. اگر چه طالبانی پس از موضع گیریهای صریح مقامات ایرانی از موضع خود عقب نشینی کرد اما مطمئنا تاثیر این اظهار نظر در آینده نیز باقی خواهد ماند. عده ای سخنان او را با صدام حسین مقایسه کردند که در اوایل دوران انقلاب با چنین صحبتی و با چنین بهانه ای یک جنگ طولانی مدت و فرسایشی را باعث شد. واقعیت اینست که بین سخنان طالبانی و صدام حسین اگر چه شباهت ظاهری وجود دارد اما از دو خاستگاه کاملا متفاوت سرچشمه می گیرند. صدام حسین براستی توسعه طلبی ارضی را هدف گرفته بود و می خواست با غلبه بر قوی ترین کشور منطقه جای آنرا بگیرد؛ جنگ برای صدام حسین وسیله سلطه بر خاورمیانه بود اما در مورد جلال طالبانی این موضوع به هیچ وجه مصداق ندارد.

چه عاملی طالبانی را به سمت این اظهار نظر کشانید تا در شرایط بحرانی داخلی عراق چنین باب جدیدی را باز کند؟ برای این کار می توان سه حالت را متصور شد:

1. نخستین دلیل این اظهارنظر به اوضاع داخلی عراق باز می گردد. عراق بدون هیچ بحثی درگیر یک جنگ داخلی است و فاقد هر گونه اتحاد ملی است؛ توافقنامه های بسیاری که بین قبایل و مذاهب مختلف عراق و با نیروهای خارجی ای که برای مبارزه با آمریکاییها وارد عراق شده اند منعقد می شود نشانه از هم پاشیدگی نظام سیاسی این کشور پس از حمله آمریکا است. نظام استبدادی صدام حسین بخصوص در دوران قبل از اشغال کویت با استفاده از ابزار سرکوب عراق را متحد نگاه داشته بود اما پس از شکست صدام از ائتلاف به رهبری آمریکا اگر چه حاکمیت این کشور بر شمال و بر بخشهایی از جنوب از بین رفت اما نه گروههای کرد در شمال عراق و نه شیعیان در جنوب توان آسیب زدن به حکومت مرکزی را نداشتند و در موضعی تدافعی به سر می بردند. پس از اشغال عراق توسط آمریکا و انگلیس حاکمیت صدام از بین رفت و جای خود را به قدرت دیگری نداد یا بهتر بگوییم هرج و مرج بر عراق حاکم شد. دولتهایی که پس از آن بر سر کار آمدند نیز توان مهار اوضاع را نداشتند. شیرازه ملی عراق که در گذشته نیز بسیار ضعیف بود اکنون به کل از بین رفته است. طالبانی با ساختن یک دشمن فرضی خارجی می خواهد که مردم را با هم علیه این دشمن مجازی متحد کند. ابزاری که طالبانی برگزیده است یک ابزار قدیمی است و تا کنون بسیار آزموده شده است. مشاوران آبراهام لینکلن به او پیشنهاد کردند برای ایجاد وحدت ملی به فرانسه اعلان جنگ دهد. از این نظر هدف طالبانی تقویت وحدت داخلی است.

2. هدف طالبانی منحرف کردن اذهان از جنگ ناقص شمال عراق بین کردهای جدایی طلب ترکیه که در خاک عراق مستقر شده اند و ارتش ترکیه است. زیرا ارتش ترکیه برای یک حمله گسترده به خاک عراق آماده می شود و در صورتی که این اتفاق بیافتد سازمان نظامی کردها که با حمایت آمریکا و با آموزش مستقیم اسرائیل مجهز شده است از هم خواهد پاشید؛ این سازماندهی حاصل چهار سال فعالیت است. با طرح مساله قرارداد الجزایر و بزرگنمایی در وضعیت جدید ایجاد شده کردها را از مرز ترکیه دور ساخته و به ارتش ترکیه نیز مجال می دهد با استفاده از فضای جدید بدون سرشکستگی از عدم حمله ای که ماهها به انجام آن تهدید کرده است عقب نشینی کند.

3. هدف طالبانی استفاده از شرایط داخلی عراق برای گرفتن جای شیعیان است که قدرت اول عراق هستند. طالبانی پس از این سخنان تفاهم نامه بی نظیری با گروههای سنی به امضا رسانید که باعث شد یک اتحاد قوی بین آنها ایجاد شود. نقشه طالبانی اینست که موقعیت کردها را بطور اساسی تغییر دهد؛ با این طرح کردها مانند دیگر گروههای عراق در مبادلات داخلی وارد نمی شوند و در حقیقت نقش موازنه دهنده را بازی می کنند. با این کار گروههای شیعه و سنی رو در روی یکدیگر قرار می گیرند و کردها با حفظ موازنه قدرت بین دو گروه خود در مرتبه بالاتری بر اوضاع نظارت می کنند. طرح مساله قرارداد 1975 الجزایر به خاطر جلب توجه سنی های عراق که بانی اصلی جنگ علیه ایران به حساب می آیند و اثبات حسن نیت به این گروه بود.

حال واقعیت چیست؟ حالت اول یعنی تقویت اتحاد ملی با تعریف یک دشمن مشترک کاملا مردود است و کردهای عراق به هیچ وجه نگران وحدت عراق نیستند. آنها به خاطر وحدت عراق کاری انجام نمی دهند و کاری که به تقویت آن منجر شود را دوست ندارند. قدرت گروههای کرد عراقی در ضعف حاکمیت مرکزی عراق نهفته است پس این حالت به کل مردود است؛ همچنین عراق کشوری است که اکثریت جمعیت آنرا شیعیان شکل می دهند و این گروه هیچگاه راسا اقدامی علی ایران صورت نخواهند داد.

حالت دوم که انحراف اذهان از شمال عراق و فراهم آوردن زمینه بازگشت آرام و آبرومندانه ترکیه باشد نیز هدف اصلی نیست و آمریکا به ترکیه اجازه حمله گسترده به شمال عراق را نخواهد داد. زمانی که ترکیه پس از کمک اطلاعاتی مختصر آمریکا تلاش کرد دست به آزمایش جدیت آمریکا در حمایت از کردها بزند با یک واکنش تمام و کامل مواجه شد. پس از آنکه ترکیه برای آزمایش نیت آمریکا 300 سرباز را با سلاحهای سبک به عمق سه کیلومتری خاک عراق فرستاد چند ساعت بعد کاندولیزا رایس بطور غیر منتظره وارد کرکوک که شهر مناقشه آمیز بین کردها، عربها و ترکمن هاست شد؛ با این اخطار قاطع ارتش ترکیه مجبور به عقب نشینی شد. واقعیت اینست که طالبانی نیازی نمی بیند تا برای مقابله با هجوم ترکیه راهکاری بیاندشید؛ او اینکار را به آمریکا واگذار کرده است پس این حالت نیز منتفی است.

حالت سوم یعنی تلاش برای افزایش قدرت گروههای کرد دلیل اصلی این اظهارنظر طالبانی است. پس از نزدیک به چهار سال از فروپاشی رژیم صدام حسین هنوز نه یک ائتلاف ملی و نه یک گروه قومی نتوانسته است بر اوضاع عراق مسلط شود. در چنین شرایطی طالبانی با طرح مساله قرارداد 1975 الجزایر سعی دارد گروههای سنی را سمت خود جلب کند و منتظر تلاش شیعه ها برای جلب گروههای کرد باشد تا از قبل این رقابت دو گروه شیعه سنی به نفع خود بهره برداری کند.

شرایط حاکم بر اوضاع عراق به شدت به سود گروههای شیعی است، ترکیب جمعیتی و محل استقرار آنها به خوبی این وضعیت را نشان می دهد. قسمت اعظم مناطق نفتی عراق در مناطق استقرار شیعیان قرار گرفته است و تنها راه ارتباطی با دریا نیز در اختیار آنهاست. تنها دلیلی که باعث شده است آنها به نسبت امکاناتی که در اختیار دارند به امتیازات متناسبی دست پبدا نکنند اتخاذ روش مماشات آمیز در برخورد با گروههایی بوده است که چندان معتدل برخورد نمی کنند. گروههای سنی با توجه به نفوذ القاعده به راحتی به عملیات نظامی و کشتار مردم دست می زنند و گروههای کرد نیز با دوری جستن از درگیریهای مرکز عراق موقعیت خود را حفظ کرده اند.

اگر ائتلاف کردها و سنی ها؛ همان که طالبانی با زیرکی آنرا علیه کسی ندانست و در جهت تحکیم گروهها معرفی کرد، بصورت جدی علیه شیعیان به کار گرفته شود در مقابل شیعیان نیز به اقدامات مشایهی دست می زنند و اوضاع عراق به شدت از اینکه هست بغرنج تر خواهد شد.

وسیله ای که طالبانی برای هدف داخلی اش انتخاب کرده سخت نامتناسب است و بسیار بزرگتر از هدفی است که باید برایش برآورده کند. استفاده از مسائل حاکمیتی ایران چیزی نیست که طالبانی بتواند با آن در داخل عراق گروکشی کند و اهدافش را به پیش ببرد. مرتبط:تاملی بر قرارداد 1975 الجزاير