کد مطلب: 417597
مفهوم‌شناسی واژه بسیج
احمدرضا هدایتی،7 آذر 95
تاریخ انتشار : يکشنبه ۷ آذر ۱۳۹۵ ساعت ۱۶:۴۰
قبل از پرداختن به تعریف بسیج، لازم است این نکته مورد توجه قرار گیرد که واژه مستضعفین یا پابرهنگان را که به‌طور مکرر در بیانات بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی به عنوان پسوند برای بسیج مورد استفاده قرار گرفته، از دو زاویه می‌توان مورد بررسی قرار داد.
اول اینکه واژه مستضعفین به شکل غیرمستقیم به ماهیت معنوی و غیرمادی بسیج و عناصر فعال در آن اشاره دارد، به این معنا که اعضای بسیج همواره از تعلق خاطر و وابستگی به مادیات و زخارف دنیوی بر حذر بوده‌اند و این در حالی است که با استناد به بیانات ولایت، از نظر معنوی و فرهنگی در ردیف برترین و برگزیده‌ترین اقشار جامعه قرار دارند.
علاوه براین می‌توان چنین استنباط نمود که نه تنها بنیانگذاران و مالکان و صاحبان اصلی این نهاد مردمی قشر مستضعف(آسیب‌پذیر و محروم) جامعه هستند، بلکه بخش اعظم پیکره بسیج بهواسطه حضور همین گروه که به‌وسیله ستمگران در ابعاد مختلف به استضعاف کشیده شده‌اند، شکل گرفته و قوام یافته است.
بسیج در اندیشه رهبری:
اگرچه تعاریف و تعابیر مختلفی از حضرت امام(ره) و امام خامنه‌ای(دامت برکاته) در مورد بسیج نقل شده است، اما در همه این تعاریف، بیان ولایت بیش از هر چیز دیگری بر معنویت و قدرت ایمان بسیج و بسیجیان تمرکز دارد، به عبارت دیگر قدرت معنوی جزء لاینفک و در واقع شاکله اصلی بسیج را به تصویر می‌کشد.
بسیج از نگاه امام خمینی(ره):
عصاره وجود بسيج در انديشه امام (ره) را مي‌توان در تعاريف ذيل ملاحظه نمود كه فرمودند :
«بسيج ميقات پابرهنگان و معراج انديشه‌ی پاك اسلامي است كه تربيت يافتگان آن نام و نشان در گمنامي و بي‌نشاني گرفته‌اند.»(منبع: صحيفه نور)
«بسيج شجره طيبه و درخت تناور و پر ثمري است كه شكوفه‌هاي آن بوي بهار وصل و طراوت يقين حديث عشق مي دهد.»(منبع: صحيفه نور)
«بسيج مدرسه عشق و مكتب شاهدان و شهيدان گمنامي است كه پيروانش بر گلدسته هاي رفيع آن اذان شهادت و رشادت سرداده اند.»(منبع: صحيفه نور)
در بیانات حضرت امام(ره) در مورد بسیج، سه واژه کلیدی شامل؛ ميقات پابرهنگان، شجره طيبه و مدرسه عشق به چشم می‌خورد که با اوصاف معنوی مانند؛ گمنامی و بی‌ادعا بودن، پاک بودن اندیشه، شهادت‌طلبی و شجاعت در هم آمیخته است و گویای وجه تمایز و به عبارت دیگر ویژگی برتر این نهاد مردمی نسبت به سایر نهادهای مشابه و در واقع اهمیت بُعد معنوی بسیج نزد ایشان است.
بسیج در نگاه امام خامنه‌ای(دامت برکاته): معناي بسيج از ديدگاه مقام معظم رهبري(مدظله العالي) را مي‌توان در تعابير و تعاريف زيباي ايشان از اين واژه مقدس در قالب برخي جملات ذيل مشاهده نمود .
«بسيج عبارت از تشكيلاتي است كه در آن افراد متفرق و تنها، به يك مجموعه عظيم و منسجم، به يك مجموعه آگاه و متعهد و بصير و بيناي به مسائل كشور و نياز ملت تبديل مي شوند، مجموعه‌اي كه دشمن را بيمناك و دوستان را اميدوار و خاطر جمع مي‌كند.»
«بسيج يك پديده‌ي انقلابي است كه ملت و مسئولان بايد آن را جدي گرفته و قدر بدانند و انقلاب با فراگير شدن بسيج بيمه خواهد شد و بسيج يك مسئله‌ي مهم و جدي براي نظام مي‌باشد.»
«بسيج عبارت است از مجموعه‌اي كه در آن پاكترين انسان‌ها، فداكارترين و آماده به كارترين جوانان كشور در راه اهداف عالي اين ملت و براي به كمال رساندن و به خوشبختي رساندن اين كشور جمع شده‌اند .»
«بسيج يعني آمادگي، بسيج يعني احساس تكليف در همه لحظات، بسيج يعني حضور در همه ميدان‌هايي كه از انسان در آن ميدان كاري مي‌طلبند، فرقي هم بين زن و مرد نيست.»
«بسيج يعني حضور بهترين، با نشاط‌ترين و با ايمان‌ترين نيروي عظيم ملت در ميدان‌هايي كه براي منافع ملي، براي اهداف والا، كشورشان به آنها نياز دارد.»
«بسيج به اين معنا است كه جوانان و عناصر كاري ملت، احساس مي‌كنند كه در ميدان‌هاي سخت، به اميد خدا و با توكل بر او، داراي آنچنان قدرت و توانايي هستند كه مي‌دانند در مقابل دشمنان بايستند، اين معناي بسيج است.»
«بسيج مجموعه‌اي از نيروهاي زبده و برگزيده اقشار مختلف جامعه است كه با سازماندهي نيروهاي مردمي و فهم و درك صحيح مسائل كشور، پشتوانه معنوي و مردمي براي سپاه در دفاع از انقلاب اسلامي و ارزش‌هاي آن باشد.»
«بسيج مجموعه از عناصر مؤمن، انقلابي، فداكار و علاقمند به سرنوشت ميهن و كشور است كه حاضر در ميدان مبارزه با دشمن باشد.»
کلید واژه‌های به‌کار رفته دربیانات رهبر معظم انقلاب نیز عبارتند از: تشکیلات است، انقلابی است، مجموعه‌ای از باتقواترین‌هاست، در همه صحنه‌های لازم حضور دارد و همواره در سخت‌ترین شرایط آماده ایفای نقش است و نیروهای آن متوکل، باتقوا، بصیر، زبده و برگزیده و در عین‌حال، سازمان‌یافته، آموزش دیده و منسجمند و در نهایت حفظ منافع ملی و دستاوردهای انقلاب اسلامی و پیشرفت کشور و آسایش و سعادت مردم را هدف قرار داده و متضمن امنیت جامعه و کشور است.
تعریف بسیج در منابع علمی:
بسيج هم در لغت و هم در اصطلاح داراي تعاريف متعدد و فراوان است, اما با توجه به ويژگي‌هاي خاص بسيج در جمهوري اسلامي ايران هيچ‌يك از اين تعاريف نمي‌توانند به تنهايي در برگيرنده مفهوم بسيج به معناي واقعي آن باشند و لذا معاني و تعاريف ذيل صرفاً به‌منظور تكميل مباحث و رعايت جنبه علمي مطلب ارائه شده است .
تعريف لغوي بسيج
واژه ي بسيج در فرهنگ لغتهاي موجود با مفاهيمي تقريبا مشابه, داراي تعاريف زير مي باشد .
1-سازمان و اسباب ،ساز و سامان جنگ، عزم و اراده، آماده سفر شدن و يا آماده ساختن نيروهاي نظامي يك كشور براي جنگ مي باشد(منبع: فرهنگ دهخدا)
2-اسباب و سامان ،ساز و سامان جنگ ،آمادگي نيروي نظامي ،آماده نمودن اسباب و وسايل كار زار .
به معني قصد و اراده نيز گفته اند(منبع: فرهنگ عميد)
3-سامان ، جهاد، اسباب، وسايل، سلاح، ساز جنگ, رخت سفر، آمادگي، آماده ي سفر شدن، قصد, اراده, عزم، عزيمت، آماده ساختن نيروي نظامي و تمامي ساز و برگ سفر و جنگ، تجهيزات(منبع: فرهنگ معين).
در انگليسي نيز تعاريف متعددي از بسيج (B aseej ) ارائه شده است از جمله :
1-Mobilize : بسيج كردن، تجهيز كردن – متحرك كردن (منبع: فرهنگ انگليس به فارسي آريانپور)
2-Mobilization : بسيج (منبع: فرهنگ انگليس به فارسي آريانپور)
3-Battalia : فرمان جنگ (معمولاً با In وInto مي آيد ) بسيج دسته هاي نظامي و نيروهاي مسلح(منبع: فرهنگ انگليس به فارسي آريانپور)
تعريف اصطلاحي
همانگونه كه اشاره شد بسيج در اصطلاح نيز, داراي تعاريف متعددي مي باشد كه به چند نمونه اشاره مي شود. بسيج در يكي از منابع اينگونه تعريف شده است :
«بسيج عبارتست از جمع آوري كليه قواي موجود جامعه و بكارگيري آن در مواقع ضروري كه در واقع از قوه به فعل در آوردن امكانات و منابع جامعه است.» (منبع: حديث ماندگاري نمايندگي ولي فقيه در نيروي زميني سپاه)
آقاي حسين بشيريه نيز بسيج را اينگونه تعريف كرده است:
«بسيج به معناي فعال شدن از نظر سياسي و كاربرد منابع قدرت گروه در جهت اهدافي است كه به‌وسيله ايدئولوژي آن تعيين مي‌گردد.»(منبع: بشيريه حسين – انقلاب و بسيج سياسي – دانشگاه تهران – سال 1372)
و در تعريفي ديگر مي گويد :
«بسيج روندي است كه در آن يك واحد اجتماعي به سرعت بر منابعي كه پيشتر بر آنها كنترل نداشته
است، كنترل پيدا مي كند.»(همان منبع)
در مجله‌ي علمي پژوهشي بسيج، تعريف خاصي از بسيج ارائه شده است؛ در اين تعريف، بسيج به شكل زير به تصوير كشيده شده است:
«بسيج به حركتي اطلاق مي‌گردد كه در آن:
1-هدف و مقصدي معين، مورد نظر باشد .
2-براي دستيابي به اهداف، سازماندهي وجود داشته باشد .
3-گردهمايي تخصصي و حرفه‌اي كمتري در آن نفوذ داشته باشد .
4-شدت حركت و سازماندهي آن بستگي به شرايط, نيازها و نحوه بروز هدف داشته باشد .
5-از گروه گرايي، انحصار طلبي و تسلط گرايش خاصي به دور باشد و در نتيجه در جهت منفعت ملي و عام قدم بردارد تا در منفعت گروهي و حزبي نباشد.»(مجله علمي پژوهشي بسيج – شماره يك – زمستان 1372 – صفحه 13 ).
البته تعاريف ديگري نيز وجود دارد كه تقريباً همه آنها به دليل نگاهي يكسويه به موضوع بسيج، فاقد مفاهيم لازم براي بسيج به معناي واقعی و مورد نظر مي باشند؛ در عين حال مي‌توان تعريف اخير را به‌عنوان يكي از تعاريف نسبتاً مناسب و نزديك به مفهوم بسيج در مجموعه تعاريف اصطلاحي مورد توجه قرار داد .
تعريف بسيج درجمهوري اسلامي ايران
از نظر سازماني و تشكيلاتي نيز تعاريف مختلفي از بسيج وجود دارد از جمله: در اساسنامه بسيج مستضعفين، بسيج اينگونه تعريف شده است :
«بسيج نهادي است تحت فرماندهي مقام معظم رهبري كه هدف آن نگهباني از انقلاب اسلامي ودستاوردهاي آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاكميت قانون خدا در جهان طبق قوانين جمهوري اسلامي ايران و تقويت كامل بنيه دفاعي از طريق همكاري با ساير نيروهاي مسلح و همچنين كمك به مردم، هنگام بروز بلايا و حوادث غير مترقبه مي باشد.»(سپاه از ديد قانون)
اين تعريف كه تنها تعريف رسمي موجود از بسيج محسوب مي‌شود بر مبناي «اصل يكصد و پنجاه و يكم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران» تدوين شده است، اما توسعه فعاليت‌هاي بسيج طي چندين سال گذشته، لزوم اعمال برخي تغييرات را دراين تعريف اجتناب ناپذير نموده است .
به همين دليل كارشناسان در تلاشند تا تعريف سازماني و تشكيلاتي كامل‌تري را از بسيج ارائه نمايند. به‌عنوان مثال؛ كارشناسان مجمع تشخيص مصلحت نظام در يك تعريف غير رسمي، بسيج را اينگونه معرفي نموده‌اند:
«بسيج عبارتست از جذب، آموزش، سازماندهي و حفظ انسجام همه (آحاد) نيروها و امكانات مردمي و دولتي, به‌منظور ايجاد آمادگي ملي در جهت تأمين و توسعه ضرورت‌هاي ملي، انقلابي و ارزشي و نيز مقابله با هرگونه تهديد عليه اهداف، علايق و منافع انقلاب اسلامي.»
در تعاريف ديگر، بسيج اينگونه معرفي شده است :
1-«بسيج بستر سازماندهي، انسجام، آموزش و پشتيباني همه نيروها و امكانات مردمي در مقابله با هرگونه تهديد نسبت به اهداف و منافع ملي است.»(دكتر اميني -استاد دانشگاه)
2-«بسيج سازماني است مبتني بر تفكر بسيجي كه از طريق جذب, آموزش و سازماندهي آحاد مردم موجبات حضور مقتدرانه آنان را در صحنه‌هاي انقلاب فراهم آورده و تحت فرمان ولي فقيه مأموريت‌هاي محوله را اجرا مي‌نمايد.»(محمد علي كاظمي – مجله علمي و پژوهش بسيج – نظر ي كوتاه بر تعريف بسيج )
هانگونه که اشاره شد، هر يك از تعاريف فوق داراي ويژگي ها و خصوصياتي است كه تا حدودي آنها را از يكديگر متمايز مي‌سازد؛ اما در عين حال مفاهيم زيادي نيز وجود دارد كه به‌طور مشترك در تمام اين تعاريف مورد توجه و تأكيد قرار گرفته است.
مفاهیم مشترک مورد اشاره در تعاریف فوق عبارتند از:
ولایت مداری
حافظ منافع ملی و اسلامی
حافظ دستاوردهای انقلاب اسلامی
مقابله با تهدیدات و کمک به ایجاد امنیت پایدار
متولی جذب، آموزش، سازماندهی، بکارگیری و حفظ انسجام نیروهای مردمیبا این توصیف، یا باید بسیج و بسیجی را در چند دسته و گروه جداگانه تعریف کرد و یا تعریفی کلی ارائه داد که ضمن توجه به بُعد ملی و فراملی آن، همه مفاهیم موردنظر در موضوعات مورد اشاره به شرح ذیل در آن لحاظ شده باشد:
تعریف کلی به تفکیک بسیج و بسیجی
تعریف بسیج از نظر معنوی و فرهنگی
تعریف بسیج از نظر سازمانی و تشکیلاتی
تعریف بسیج از نظر علمی و راهبردی
تعریف بسیج از نظر نظامی و دفاعی
تعریف بسیج از نظر قانونی و حقوقی با توجه به تعاريف فوق، بسيج را از نظر سازماني مي‌توان اينگونه تعريف نمود:
«بسيج سازماني است مردمي، فراگير، منعطف و گسترده در تابعيت سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و تحت امر فرمانده معظم كل قوا كه به‌منظور جذب، آموزش، سازماندهي، حفظ انسجام و تجهيز و بكارگيري آحاد مردم در عرصه‌هاي مختلف مورد نياز كشور، اعم از نظامي، امنيتي، فرهنگي، اجتماعي، امدادي و ... در جهت دفاع همه جانبه از منافع و ارزش‌هاي اسلامي و ملي, ايجاد شده است.»
تعریف بسیج از نظر معنوی عبارت است از:
«مجموعه‌ای است؛ الگو و بی‌بدیل، متشکل از؛ انسان‌هایی متوکل، باتقوا، پاک، بصیر، شجاع، عاشق، بی‌ادعا، شهادت‌طلب و در عین حال برگزیده، آموزش دیده، سازمان یافته و منسجم که از متن و بطن توده‌های مستضعف جامعه شکل گرفته و دفاع از منافع اسلام و انقلاب و خدمت خالصانه و فی‌سبیل‌الله به کشور و مردم در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و دفاعی را هدف خود قرار داده‌اند.»
از نظر دفاعی و نظامی نیز می‌توان برای بسیج این تعریف را قائل شد:
«بسیج تشکیلاتی است مردمی و چند منظوره با ماهیت دفاعی که؛ با هدف حفاظت از دستاوردهای انقلاب اسلامی و دفاع از منافع ملی و اسلامی و ایجاد قدرت بازدارندگی و کمک به سازندگی کشور و نیز یاری رساندن به دولت و مردم ایران و جهان اسلام در حوادث طبیعی و غیرطبیعی ایجاد شده است.»
تعریف بسیج از نظر حقوقی همان تعریف مندرج در اساسنامه است:
«بسيج نهادي است تحت فرماندهي مقام معظم رهبري كه هدف آن نگهباني از انقلاب اسلامي ودستاوردهاي آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاكميت قانون خدا در جهان طبق قوانين جمهوري اسلامي ايران و تقويت كامل بنيه دفاعي از طريق همكاري با ساير نيروهاي مسلح و همچنين كمك به مردم، هنگام بروز بلايا و حوادث غير مترقبه مي باشد.»1
«بسیج نهادی است مردمی که برای کمک به گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان و دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی و کمک به رشد و تعالی همه‌جانبه کشور ایجاد شده و از قدرت بازدارندگی دفاعی منحصربفرد و قابلیت حضور در عرصه‌های مختلف موردنیاز کشور برخوردار است.»
بسیج از نظر علمی و آکادمیک را نیز شاید بتوان این‌گونه تعریف شود:
«سازمانی است؛ نظام‌مند، هدفمند که براساس قانون شکل گرفته و دارای سلسله مراتب سازمانی خاص خود می‌باشد و وظیفه دارد، بسترهای لازم برای جذب، آموزش، سازماندهي، حفظ انسجام و تجهيز و بكارگيري آحاد مردم در عرصه‌هاي مختلفِ مورد نياز كشور را فرهم نماید.
از ترکیب تعاریف فوق می‌توان تعریف ذیل را نیز ارائه داد:
بسیج نهادی است مردمی با ویژگی‌های منحصربفرد و قدرت بازدارندگی دفاعی فوق‌العاده و قابلیت حضور مؤثر در عرصه‌های مختلف سازندگی و پاسداری و دفاع از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن، که مهمترین شاخصه‌ها، اهداف و مأموریت‌های آن عبارتند از:
الف - ویژگی‌ها: از نظر ماهیت سازمانی (مردمی، انقلابی، فراگیر، انسجام یافته، پویا، پیشرونده و پیشبرنده) و از نظر هویت فردی (داوطلبانه، ولایی، بصیر، مؤمن و متوکل، شهادت‌طلب و تکلیف‌گرا با روحیه جهادی و آماده خدمت) و ناظر بر سایر مؤلفه‌های انقلابی و اسلامی.
ب – اهداف: (گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان و همچنین افزایش بنیه دفاعی و قدرت بازدارندگی کشور و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن (در سطح ایران و جهان) و نیز کمک به سازندگی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و رشد و تعالی افراد جامعه در ابعاد مختلف مادی و معنوی)
ج - مأمویت‌ها: (جذب، آموزش، سازماندهی و بکارگیری اعضای بسیج در عرصه‌های مختلف دفاع و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و کمک به سازندگی و پیشرفت و توسعه همه‌جانبه کشور در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی)
مؤلفه‌های مطرح شده در تعاریف:
در یک برداشت کلی، می‌توانیم ویژگی‌های ذیل را به عنوان مؤلفه‌های اصلی برای ارائه یک تعریف فراگیر و جامع و مانع از بسیج، بیان نماییم.
بسیج نهاد است چون از قابلیت انعطاف‌پذیری ویژه برخوردار است و می‌تواند خود را با شرایط مختلف کشور و نیاز روز جامعه تطبیق داده و در تمام عرصه‌های موردنظر حضور پیدا کند.
دارای روحیه جهادی و انقلابی است، چون همواره به شکل پویا و پرتحرک در صحنه حاضر می‌شود و با سرعت و پرشتاب و در عین‌حال با تدبیر و به شکل منطقی عمل می‌کند و هرگز از فعالیت و تلاش سازنده باز نمی‌ایستد.
پیشرونده است، چون پرچمدار حرکت جهادی در ابعاد مختلف مادی و معنوی است و پیشبرنده است چون موتور محرکه نظام و انقلاب به‌شمار می‌رود و جسارت و جرأت حرکت را در دیگران ایجاد می‌کند.
ولایی است، چون همواره گوش بفرمان ولایت و آماده اجرای فرامین و رهنمودهای رهبری است و در گفتار و رفتار و کردار از ولی‌امر مسلمین پیروی می‌کند.
مردمی است چون حیات آن در گرو حضور مردم است و همواره مورد حمایت و عنایت ملت قرار داشته و یک سازمان رسمی و دولتی محسوب نمی‌شود.
فراگیر است چون همه آحاد جامعه در اقشار، صنوف و طیف‌های گوناگون مردم در نقاط مختلف جهان به‌ویژه مستضعفین و محرومین را شامل می‌شود.
کمک به حاکمیت قانون خدا را مورد توجه قرار داده، چون جهانی می‌اندیشد و ایجاد تمدن نوین اسلامی در جهت رشد و تعالی همه توده‌های مردم جهان را هدف قرار داده است.
پاسداری و حفاظت از دستاوردهای انقلاب و کمک به سازندگی و توسعه کشور را به شکل همزمان مدنظر قرار داده چون در عین حالی که بر حراست از اصول و ارزش‌ها و دستاوردهای قبلی اصرار دارد، ایستا نیست و به کسب دستاوردهای موجود اکتفاء نمی‌کند.
رشد وتعالی توأمان مادی و معنوی جامعه را مطرح نموده چون همزمان با تلاش برای رشد معنوی جامعه، سلامت، آسایش و امنیت روحی و رفاهی مردم را نیز حائز اهمیت می‌داند.
تعریف نهایی از بسیج:
با عنایت به توضیحات فوق و بیانات ولایت؛ «بسیج نهادی است مردمی، انقلابی، فراگیر و در عین‌حال انسجام یافته، پویا، پیشرونده و پیشبرنده، متشکل از افرادی داوطلب، ولایی، بصیر، مؤمن و متوکل، شهادت‌طلب و تکلیف‌گرا با روحیه جهادی و آماده خدمت، که به فرمان بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی در پنجم آذر ماه سال 1358 به‌منظور گسترش حاکمیت قانون خدا و همچنین افزایش بنیه دفاعی و قدرت بازدارندگی و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و نیز کمک به سازندگی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و رشد و تعالی افراد جامعه در ابعاد مختلف مادی و معنوی ایجاد شده است.»
اول اینکه واژه مستضعفین به شکل غیرمستقیم به ماهیت معنوی و غیرمادی بسیج و عناصر فعال در آن اشاره دارد، به این معنا که اعضای بسیج همواره از تعلق خاطر و وابستگی به مادیات و زخارف دنیوی بر حذر بوده‌اند و این در حالی است که با استناد به بیانات ولایت، از نظر معنوی و فرهنگی در ردیف برترین و برگزیده‌ترین اقشار جامعه قرار دارند.
علاوه براین می‌توان چنین استنباط نمود که نه تنها بنیانگذاران و مالکان و صاحبان اصلی این نهاد مردمی قشر مستضعف(آسیب‌پذیر و محروم) جامعه هستند، بلکه بخش اعظم پیکره بسیج بهواسطه حضور همین گروه که به‌وسیله ستمگران در ابعاد مختلف به استضعاف کشیده شده‌اند، شکل گرفته و قوام یافته است.
بسیج در اندیشه رهبری:
اگرچه تعاریف و تعابیر مختلفی از حضرت امام(ره) و امام خامنه‌ای(دامت برکاته) در مورد بسیج نقل شده است، اما در همه این تعاریف، بیان ولایت بیش از هر چیز دیگری بر معنویت و قدرت ایمان بسیج و بسیجیان تمرکز دارد، به عبارت دیگر قدرت معنوی جزء لاینفک و در واقع شاکله اصلی بسیج را به تصویر می‌کشد.
بسیج از نگاه امام خمینی(ره):
عصاره وجود بسيج در انديشه امام (ره) را مي‌توان در تعاريف ذيل ملاحظه نمود كه فرمودند :
«بسيج ميقات پابرهنگان و معراج انديشه‌ی پاك اسلامي است كه تربيت يافتگان آن نام و نشان در گمنامي و بي‌نشاني گرفته‌اند.»(منبع: صحيفه نور)
«بسيج شجره طيبه و درخت تناور و پر ثمري است كه شكوفه‌هاي آن بوي بهار وصل و طراوت يقين حديث عشق مي دهد.»(منبع: صحيفه نور)
«بسيج مدرسه عشق و مكتب شاهدان و شهيدان گمنامي است كه پيروانش بر گلدسته هاي رفيع آن اذان شهادت و رشادت سرداده اند.»(منبع: صحيفه نور)
در بیانات حضرت امام(ره) در مورد بسیج، سه واژه کلیدی شامل؛ ميقات پابرهنگان، شجره طيبه و مدرسه عشق به چشم می‌خورد که با اوصاف معنوی مانند؛ گمنامی و بی‌ادعا بودن، پاک بودن اندیشه، شهادت‌طلبی و شجاعت در هم آمیخته است و گویای وجه تمایز و به عبارت دیگر ویژگی برتر این نهاد مردمی نسبت به سایر نهادهای مشابه و در واقع اهمیت بُعد معنوی بسیج نزد ایشان است.
بسیج در نگاه امام خامنه‌ای(دامت برکاته): معناي بسيج از ديدگاه مقام معظم رهبري(مدظله العالي) را مي‌توان در تعابير و تعاريف زيباي ايشان از اين واژه مقدس در قالب برخي جملات ذيل مشاهده نمود .
«بسيج عبارت از تشكيلاتي است كه در آن افراد متفرق و تنها، به يك مجموعه عظيم و منسجم، به يك مجموعه آگاه و متعهد و بصير و بيناي به مسائل كشور و نياز ملت تبديل مي شوند، مجموعه‌اي كه دشمن را بيمناك و دوستان را اميدوار و خاطر جمع مي‌كند.»
«بسيج يك پديده‌ي انقلابي است كه ملت و مسئولان بايد آن را جدي گرفته و قدر بدانند و انقلاب با فراگير شدن بسيج بيمه خواهد شد و بسيج يك مسئله‌ي مهم و جدي براي نظام مي‌باشد.»
«بسيج عبارت است از مجموعه‌اي كه در آن پاكترين انسان‌ها، فداكارترين و آماده به كارترين جوانان كشور در راه اهداف عالي اين ملت و براي به كمال رساندن و به خوشبختي رساندن اين كشور جمع شده‌اند .»
«بسيج يعني آمادگي، بسيج يعني احساس تكليف در همه لحظات، بسيج يعني حضور در همه ميدان‌هايي كه از انسان در آن ميدان كاري مي‌طلبند، فرقي هم بين زن و مرد نيست.»
«بسيج يعني حضور بهترين، با نشاط‌ترين و با ايمان‌ترين نيروي عظيم ملت در ميدان‌هايي كه براي منافع ملي، براي اهداف والا، كشورشان به آنها نياز دارد.»
«بسيج به اين معنا است كه جوانان و عناصر كاري ملت، احساس مي‌كنند كه در ميدان‌هاي سخت، به اميد خدا و با توكل بر او، داراي آنچنان قدرت و توانايي هستند كه مي‌دانند در مقابل دشمنان بايستند، اين معناي بسيج است.»
«بسيج مجموعه‌اي از نيروهاي زبده و برگزيده اقشار مختلف جامعه است كه با سازماندهي نيروهاي مردمي و فهم و درك صحيح مسائل كشور، پشتوانه معنوي و مردمي براي سپاه در دفاع از انقلاب اسلامي و ارزش‌هاي آن باشد.»
«بسيج مجموعه از عناصر مؤمن، انقلابي، فداكار و علاقمند به سرنوشت ميهن و كشور است كه حاضر در ميدان مبارزه با دشمن باشد.»
کلید واژه‌های به‌کار رفته دربیانات رهبر معظم انقلاب نیز عبارتند از: تشکیلات است، انقلابی است، مجموعه‌ای از باتقواترین‌هاست، در همه صحنه‌های لازم حضور دارد و همواره در سخت‌ترین شرایط آماده ایفای نقش است و نیروهای آن متوکل، باتقوا، بصیر، زبده و برگزیده و در عین‌حال، سازمان‌یافته، آموزش دیده و منسجمند و در نهایت حفظ منافع ملی و دستاوردهای انقلاب اسلامی و پیشرفت کشور و آسایش و سعادت مردم را هدف قرار داده و متضمن امنیت جامعه و کشور است.
تعریف بسیج در منابع علمی:
بسيج هم در لغت و هم در اصطلاح داراي تعاريف متعدد و فراوان است, اما با توجه به ويژگي‌هاي خاص بسيج در جمهوري اسلامي ايران هيچ‌يك از اين تعاريف نمي‌توانند به تنهايي در برگيرنده مفهوم بسيج به معناي واقعي آن باشند و لذا معاني و تعاريف ذيل صرفاً به‌منظور تكميل مباحث و رعايت جنبه علمي مطلب ارائه شده است .
تعريف لغوي بسيج
واژه ي بسيج در فرهنگ لغتهاي موجود با مفاهيمي تقريبا مشابه, داراي تعاريف زير مي باشد .
1-سازمان و اسباب ،ساز و سامان جنگ، عزم و اراده، آماده سفر شدن و يا آماده ساختن نيروهاي نظامي يك كشور براي جنگ مي باشد(منبع: فرهنگ دهخدا)
2-اسباب و سامان ،ساز و سامان جنگ ،آمادگي نيروي نظامي ،آماده نمودن اسباب و وسايل كار زار .
به معني قصد و اراده نيز گفته اند(منبع: فرهنگ عميد)
3-سامان ، جهاد، اسباب، وسايل، سلاح، ساز جنگ, رخت سفر، آمادگي، آماده ي سفر شدن، قصد, اراده, عزم، عزيمت، آماده ساختن نيروي نظامي و تمامي ساز و برگ سفر و جنگ، تجهيزات(منبع: فرهنگ معين).
در انگليسي نيز تعاريف متعددي از بسيج (B aseej ) ارائه شده است از جمله :
1-Mobilize : بسيج كردن، تجهيز كردن – متحرك كردن (منبع: فرهنگ انگليس به فارسي آريانپور)
2-Mobilization : بسيج (منبع: فرهنگ انگليس به فارسي آريانپور)
3-Battalia : فرمان جنگ (معمولاً با In وInto مي آيد ) بسيج دسته هاي نظامي و نيروهاي مسلح(منبع: فرهنگ انگليس به فارسي آريانپور)
تعريف اصطلاحي
همانگونه كه اشاره شد بسيج در اصطلاح نيز, داراي تعاريف متعددي مي باشد كه به چند نمونه اشاره مي شود. بسيج در يكي از منابع اينگونه تعريف شده است :
«بسيج عبارتست از جمع آوري كليه قواي موجود جامعه و بكارگيري آن در مواقع ضروري كه در واقع از قوه به فعل در آوردن امكانات و منابع جامعه است.» (منبع: حديث ماندگاري نمايندگي ولي فقيه در نيروي زميني سپاه)
آقاي حسين بشيريه نيز بسيج را اينگونه تعريف كرده است:
«بسيج به معناي فعال شدن از نظر سياسي و كاربرد منابع قدرت گروه در جهت اهدافي است كه به‌وسيله ايدئولوژي آن تعيين مي‌گردد.»(منبع: بشيريه حسين – انقلاب و بسيج سياسي – دانشگاه تهران – سال 1372)
و در تعريفي ديگر مي گويد :
«بسيج روندي است كه در آن يك واحد اجتماعي به سرعت بر منابعي كه پيشتر بر آنها كنترل نداشته
است، كنترل پيدا مي كند.»(همان منبع)
در مجله‌ي علمي پژوهشي بسيج، تعريف خاصي از بسيج ارائه شده است؛ در اين تعريف، بسيج به شكل زير به تصوير كشيده شده است:
«بسيج به حركتي اطلاق مي‌گردد كه در آن:
1-هدف و مقصدي معين، مورد نظر باشد .
2-براي دستيابي به اهداف، سازماندهي وجود داشته باشد .
3-گردهمايي تخصصي و حرفه‌اي كمتري در آن نفوذ داشته باشد .
4-شدت حركت و سازماندهي آن بستگي به شرايط, نيازها و نحوه بروز هدف داشته باشد .
5-از گروه گرايي، انحصار طلبي و تسلط گرايش خاصي به دور باشد و در نتيجه در جهت منفعت ملي و عام قدم بردارد تا در منفعت گروهي و حزبي نباشد.»(مجله علمي پژوهشي بسيج – شماره يك – زمستان 1372 – صفحه 13 ).
البته تعاريف ديگري نيز وجود دارد كه تقريباً همه آنها به دليل نگاهي يكسويه به موضوع بسيج، فاقد مفاهيم لازم براي بسيج به معناي واقعی و مورد نظر مي باشند؛ در عين حال مي‌توان تعريف اخير را به‌عنوان يكي از تعاريف نسبتاً مناسب و نزديك به مفهوم بسيج در مجموعه تعاريف اصطلاحي مورد توجه قرار داد .
تعريف بسيج درجمهوري اسلامي ايران
از نظر سازماني و تشكيلاتي نيز تعاريف مختلفي از بسيج وجود دارد از جمله: در اساسنامه بسيج مستضعفين، بسيج اينگونه تعريف شده است :
«بسيج نهادي است تحت فرماندهي مقام معظم رهبري كه هدف آن نگهباني از انقلاب اسلامي ودستاوردهاي آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاكميت قانون خدا در جهان طبق قوانين جمهوري اسلامي ايران و تقويت كامل بنيه دفاعي از طريق همكاري با ساير نيروهاي مسلح و همچنين كمك به مردم، هنگام بروز بلايا و حوادث غير مترقبه مي باشد.»(سپاه از ديد قانون)
اين تعريف كه تنها تعريف رسمي موجود از بسيج محسوب مي‌شود بر مبناي «اصل يكصد و پنجاه و يكم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران» تدوين شده است، اما توسعه فعاليت‌هاي بسيج طي چندين سال گذشته، لزوم اعمال برخي تغييرات را دراين تعريف اجتناب ناپذير نموده است .
به همين دليل كارشناسان در تلاشند تا تعريف سازماني و تشكيلاتي كامل‌تري را از بسيج ارائه نمايند. به‌عنوان مثال؛ كارشناسان مجمع تشخيص مصلحت نظام در يك تعريف غير رسمي، بسيج را اينگونه معرفي نموده‌اند:
«بسيج عبارتست از جذب، آموزش، سازماندهي و حفظ انسجام همه (آحاد) نيروها و امكانات مردمي و دولتي, به‌منظور ايجاد آمادگي ملي در جهت تأمين و توسعه ضرورت‌هاي ملي، انقلابي و ارزشي و نيز مقابله با هرگونه تهديد عليه اهداف، علايق و منافع انقلاب اسلامي.»
در تعاريف ديگر، بسيج اينگونه معرفي شده است :
1-«بسيج بستر سازماندهي، انسجام، آموزش و پشتيباني همه نيروها و امكانات مردمي در مقابله با هرگونه تهديد نسبت به اهداف و منافع ملي است.»(دكتر اميني -استاد دانشگاه)
2-«بسيج سازماني است مبتني بر تفكر بسيجي كه از طريق جذب, آموزش و سازماندهي آحاد مردم موجبات حضور مقتدرانه آنان را در صحنه‌هاي انقلاب فراهم آورده و تحت فرمان ولي فقيه مأموريت‌هاي محوله را اجرا مي‌نمايد.»(محمد علي كاظمي – مجله علمي و پژوهش بسيج – نظر ي كوتاه بر تعريف بسيج )
هانگونه که اشاره شد، هر يك از تعاريف فوق داراي ويژگي ها و خصوصياتي است كه تا حدودي آنها را از يكديگر متمايز مي‌سازد؛ اما در عين حال مفاهيم زيادي نيز وجود دارد كه به‌طور مشترك در تمام اين تعاريف مورد توجه و تأكيد قرار گرفته است.
مفاهیم مشترک مورد اشاره در تعاریف فوق عبارتند از:
ولایت مداری
حافظ منافع ملی و اسلامی
حافظ دستاوردهای انقلاب اسلامی
مقابله با تهدیدات و کمک به ایجاد امنیت پایدار
متولی جذب، آموزش، سازماندهی، بکارگیری و حفظ انسجام نیروهای مردمیبا این توصیف، یا باید بسیج و بسیجی را در چند دسته و گروه جداگانه تعریف کرد و یا تعریفی کلی ارائه داد که ضمن توجه به بُعد ملی و فراملی آن، همه مفاهیم موردنظر در موضوعات مورد اشاره به شرح ذیل در آن لحاظ شده باشد:
تعریف کلی به تفکیک بسیج و بسیجی
تعریف بسیج از نظر معنوی و فرهنگی
تعریف بسیج از نظر سازمانی و تشکیلاتی
تعریف بسیج از نظر علمی و راهبردی
تعریف بسیج از نظر نظامی و دفاعی
تعریف بسیج از نظر قانونی و حقوقی با توجه به تعاريف فوق، بسيج را از نظر سازماني مي‌توان اينگونه تعريف نمود:
«بسيج سازماني است مردمي، فراگير، منعطف و گسترده در تابعيت سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و تحت امر فرمانده معظم كل قوا كه به‌منظور جذب، آموزش، سازماندهي، حفظ انسجام و تجهيز و بكارگيري آحاد مردم در عرصه‌هاي مختلف مورد نياز كشور، اعم از نظامي، امنيتي، فرهنگي، اجتماعي، امدادي و ... در جهت دفاع همه جانبه از منافع و ارزش‌هاي اسلامي و ملي, ايجاد شده است.»
تعریف بسیج از نظر معنوی عبارت است از:
«مجموعه‌ای است؛ الگو و بی‌بدیل، متشکل از؛ انسان‌هایی متوکل، باتقوا، پاک، بصیر، شجاع، عاشق، بی‌ادعا، شهادت‌طلب و در عین حال برگزیده، آموزش دیده، سازمان یافته و منسجم که از متن و بطن توده‌های مستضعف جامعه شکل گرفته و دفاع از منافع اسلام و انقلاب و خدمت خالصانه و فی‌سبیل‌الله به کشور و مردم در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و دفاعی را هدف خود قرار داده‌اند.»
از نظر دفاعی و نظامی نیز می‌توان برای بسیج این تعریف را قائل شد:
«بسیج تشکیلاتی است مردمی و چند منظوره با ماهیت دفاعی که؛ با هدف حفاظت از دستاوردهای انقلاب اسلامی و دفاع از منافع ملی و اسلامی و ایجاد قدرت بازدارندگی و کمک به سازندگی کشور و نیز یاری رساندن به دولت و مردم ایران و جهان اسلام در حوادث طبیعی و غیرطبیعی ایجاد شده است.»
تعریف بسیج از نظر حقوقی همان تعریف مندرج در اساسنامه است:
«بسيج نهادي است تحت فرماندهي مقام معظم رهبري كه هدف آن نگهباني از انقلاب اسلامي ودستاوردهاي آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاكميت قانون خدا در جهان طبق قوانين جمهوري اسلامي ايران و تقويت كامل بنيه دفاعي از طريق همكاري با ساير نيروهاي مسلح و همچنين كمك به مردم، هنگام بروز بلايا و حوادث غير مترقبه مي باشد.»1
«بسیج نهادی است مردمی که برای کمک به گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان و دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی و کمک به رشد و تعالی همه‌جانبه کشور ایجاد شده و از قدرت بازدارندگی دفاعی منحصربفرد و قابلیت حضور در عرصه‌های مختلف موردنیاز کشور برخوردار است.»
بسیج از نظر علمی و آکادمیک را نیز شاید بتوان این‌گونه تعریف شود:
«سازمانی است؛ نظام‌مند، هدفمند که براساس قانون شکل گرفته و دارای سلسله مراتب سازمانی خاص خود می‌باشد و وظیفه دارد، بسترهای لازم برای جذب، آموزش، سازماندهي، حفظ انسجام و تجهيز و بكارگيري آحاد مردم در عرصه‌هاي مختلفِ مورد نياز كشور را فرهم نماید.
از ترکیب تعاریف فوق می‌توان تعریف ذیل را نیز ارائه داد:
بسیج نهادی است مردمی با ویژگی‌های منحصربفرد و قدرت بازدارندگی دفاعی فوق‌العاده و قابلیت حضور مؤثر در عرصه‌های مختلف سازندگی و پاسداری و دفاع از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن، که مهمترین شاخصه‌ها، اهداف و مأموریت‌های آن عبارتند از:
الف - ویژگی‌ها: از نظر ماهیت سازمانی (مردمی، انقلابی، فراگیر، انسجام یافته، پویا، پیشرونده و پیشبرنده) و از نظر هویت فردی (داوطلبانه، ولایی، بصیر، مؤمن و متوکل، شهادت‌طلب و تکلیف‌گرا با روحیه جهادی و آماده خدمت) و ناظر بر سایر مؤلفه‌های انقلابی و اسلامی.
ب – اهداف: (گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان و همچنین افزایش بنیه دفاعی و قدرت بازدارندگی کشور و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن (در سطح ایران و جهان) و نیز کمک به سازندگی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و رشد و تعالی افراد جامعه در ابعاد مختلف مادی و معنوی)
ج - مأمویت‌ها: (جذب، آموزش، سازماندهی و بکارگیری اعضای بسیج در عرصه‌های مختلف دفاع و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و کمک به سازندگی و پیشرفت و توسعه همه‌جانبه کشور در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی)
مؤلفه‌های مطرح شده در تعاریف:
در یک برداشت کلی، می‌توانیم ویژگی‌های ذیل را به عنوان مؤلفه‌های اصلی برای ارائه یک تعریف فراگیر و جامع و مانع از بسیج، بیان نماییم.
بسیج نهاد است چون از قابلیت انعطاف‌پذیری ویژه برخوردار است و می‌تواند خود را با شرایط مختلف کشور و نیاز روز جامعه تطبیق داده و در تمام عرصه‌های موردنظر حضور پیدا کند.
دارای روحیه جهادی و انقلابی است، چون همواره به شکل پویا و پرتحرک در صحنه حاضر می‌شود و با سرعت و پرشتاب و در عین‌حال با تدبیر و به شکل منطقی عمل می‌کند و هرگز از فعالیت و تلاش سازنده باز نمی‌ایستد.
پیشرونده است، چون پرچمدار حرکت جهادی در ابعاد مختلف مادی و معنوی است و پیشبرنده است چون موتور محرکه نظام و انقلاب به‌شمار می‌رود و جسارت و جرأت حرکت را در دیگران ایجاد می‌کند.
ولایی است، چون همواره گوش بفرمان ولایت و آماده اجرای فرامین و رهنمودهای رهبری است و در گفتار و رفتار و کردار از ولی‌امر مسلمین پیروی می‌کند.
مردمی است چون حیات آن در گرو حضور مردم است و همواره مورد حمایت و عنایت ملت قرار داشته و یک سازمان رسمی و دولتی محسوب نمی‌شود.
فراگیر است چون همه آحاد جامعه در اقشار، صنوف و طیف‌های گوناگون مردم در نقاط مختلف جهان به‌ویژه مستضعفین و محرومین را شامل می‌شود.
کمک به حاکمیت قانون خدا را مورد توجه قرار داده، چون جهانی می‌اندیشد و ایجاد تمدن نوین اسلامی در جهت رشد و تعالی همه توده‌های مردم جهان را هدف قرار داده است.
پاسداری و حفاظت از دستاوردهای انقلاب و کمک به سازندگی و توسعه کشور را به شکل همزمان مدنظر قرار داده چون در عین حالی که بر حراست از اصول و ارزش‌ها و دستاوردهای قبلی اصرار دارد، ایستا نیست و به کسب دستاوردهای موجود اکتفاء نمی‌کند.
رشد وتعالی توأمان مادی و معنوی جامعه را مطرح نموده چون همزمان با تلاش برای رشد معنوی جامعه، سلامت، آسایش و امنیت روحی و رفاهی مردم را نیز حائز اهمیت می‌داند.
تعریف نهایی از بسیج:
با عنایت به توضیحات فوق و بیانات ولایت؛ «بسیج نهادی است مردمی، انقلابی، فراگیر و در عین‌حال انسجام یافته، پویا، پیشرونده و پیشبرنده، متشکل از افرادی داوطلب، ولایی، بصیر، مؤمن و متوکل، شهادت‌طلب و تکلیف‌گرا با روحیه جهادی و آماده خدمت، که به فرمان بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی در پنجم آذر ماه سال 1358 به‌منظور گسترش حاکمیت قانون خدا و همچنین افزایش بنیه دفاعی و قدرت بازدارندگی و پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و نیز کمک به سازندگی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و رشد و تعالی افراد جامعه در ابعاد مختلف مادی و معنوی ایجاد شده است.»
کلمات کلیدی : بسیج+هفته بسیج
نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.
