درآمدی بر تفسیر تربیتینویسنده: آیهالله علیرضا اعرافی
ناشر:
مؤسسه اشراق و عرفان، چاپ اول ۱۳۹۳
۹۲ صفحه، ۵۰۰۰ تومان
این کتاب را در تهران
فروشگاه اینترنتی شهر کتاب و در شهرستانها
پاتوق کتاب فردا تا یک هفته پس از معرفی، با
۱۰% تخفیف ویژه عرضه میکنند، در صورت تمایل در تهران
اینجا و در شهرستانها
اینجا کلیک کنید.
***
براستی گذشتگان ما نیز برای فهم و تفسیر یک متن جستجو و تلاشی درازدامن داشتهاند؟ از چه زمانی و چرا در رابطه با تفسیر متون ادبی، مقدس و آنچه مربوط به انسان است پرسشهای گستردهای طرح و به بررسی آنها پرداخته شد؟ شاید انباشت دانستههای انسانی در تاریخ بشر و ایجاد گفتمانهای فرهنگی متفاوت، باعث شد تا در دورههایِ اخیرِ حیاتِ انسان در زمینه تفسیر یک متن کاوشهایی پیدرپی به وجود آید و دنبال شود.
برای پیروان شرایع آسمانی بالاخص اسلام و یهود از جهت شریعتمحور بودن، گونههای مختلف این سؤالات قرنهاست که مطرح بوده و در بین علمای آن بحث میشود. قرآن به عنوان مهمترین متن اسلامی و منبع وحی در دین اسلام در نگاه مسلمانان مورد توجه ویژه است و فهم معارف آن برای هر عالم اسلامی وظیفهای بیچون و چراست، البته به مقدار میسور و براساس تخصص و تحقیقات پیشروی هر عالم فهم آن نیز متفاوت است.
امّا برای فهم قرآن علاوه بر اثبات و قبول پیشفرضهای لازم، نیاز به انتخاب روش کلی بررسی آیات نیز هست. وقتی مفسر فارغ از ملاحظات مختلف شروع به تفسیر قرآن از ابتدای این کتاب آسمانی به انتهای آن میکند در واقع دارد قرآن را به شکل ترتیبی تفسیر میکند و عنوان تفسیر ترتیبی را بر آن اطلاق میکنند، امّا وقتی مفسر ترتیب آیات را ملاک و معیار خود قرار نداد و براساس میزان تناسب آیات مختلف با یک موضوع کنکاشهای خود را پیگرفت آن وقت تفسیر موضوعی شکل گرفته است. به عبارت دیگر تفسیر ترتیبی قرآن «متن محور» است و تفسیر موضوعی «مسأله محور».
تفسیر موضوعی به معنای انتخاب موضوعی از میان موضوعات قرآنی و جستجو پیرامون آن در تمام قرآن، از جانب علمای مختلف اسلامی قرنها انجام میشد و در مباحث علمی مختلف دینی مورد استفاده قرار میگرفت که از معمولترین مصادیق آن آیات الاحکام در بررسی موضوعات فقهی است. امّا با نکات ظریف و دقیقی که علامه طباطبائی(ره) در اثر سترگ و بینظیر خود المیزان انجام دادند و همچنین مباحثی که از طرف نوابغی چون شهید صدر(رحمهالله) طرح شد، نوع دیگری از تفسیر موضوعی ارائه شد. در تلقّی جدید موضوع نه از متن قرآن، بلکه از خارج انتخاب میشد و با عرضه به قرآن نظر قرآن درباره آن بررسی، استخراج و بیان میشد. در این بیان جدید از تفسیر موضوعی علاوه بر فهم دقیق قرآن و اجتهاد درون دینی نیاز به تخصص در موضوع و مسأله و علمی بود که قرار است سؤال مطرح شده از آن به قرآن عرضه شود. در واقع در اینجا ما با یک مطالعه میانرشتهای مواجه هستیم.
تخصصیشدن تفسیر قرآن کریم، دست کم از دو منظر قابل دستهبندی است و مجموعه کتابهای تفسیری را میتوان از دو منظرِ روشی و محتوایی طبقهبندی کرد. از منظر روشِ تفسیر، تفاسیری چون تفسیر فقهی، عرفانی، کلامی، ادبی و ... خواهیم داشت و از منظرِ قلمرو و محتوایِ تفسیر میتوان قلمرو تفسیر را به موضوعاتی خاص مانند تربیت، اخلاق، سیاست، مدیریت و ... اختصاص داد. کتاب حاضر، تخصصیسازی تفسیر قرآن را از منظر دوم پی میگیرد و با تلفیق دو رویکرد تفسیر موضوعی سعی دارد تفسیر آیات را به قلمرو تعلیم و تربیت محدود سازد.
کتاب حاضر تقریر پنج جلسه از دروس آیهالله اعرافی در همین زمینه است. این دروس که در سال تحصیلی ۸۹-۱۳۸۸ در حوزه علمیه قم تشکیل شده، درآمدی است برای چگونگی تفسیر موضوعی و تذکر ملاحظاتی که در این باب باید دانست و اعمال نمود. کتاب در پنج فصل و یک پیوست همراه با سخن مؤسسه و پیشگفتار تقریرکننده دروس سید نقی موسوی تنظیم شده است.
در فصل اوّل انواع تفسیر و پیشفرضهای هفتگانه تفسیر قرآن بیان شدهاند. فصل دوم به تعریف تربیت و مفهوم آن گذشته و در فصل سوّم نسبت تفسیر تربیتی با دانشهای مرتبط مشخص شده و جایگاه روایات در تفسیر تربیتی تبیین شده است. روششناسی تفسیر تربیتی که با روششناسی فهم دین شروع و مراحل سهگانه «گردآوری آیات مرتبط»، «منظومهسازی آیات» و «نظامسازی و استخراج قواعد کلان» در آن بیان میشود محتوای فصل چهارم را تشکیل میدهند. همچنین در این فصل وظایف تفسیر تربیتی چنین شمرده شدهاند: استخراج معارف تربیتی قرآن، عرضه مسائل تربیتی بر قرآن و کشف روشهای آموزشی و تربیتی قرآن. درفصل پنجم با عنوان جغرافیای تفسیر تربیتی به قلمرو دانش تفسیر تربیتی در سه گستره اشاره شده و توضیحی مختصر برای هر یک برشمردهاند.
پیوست کتاب هر چند مختصر امّا به مسأله بنیادین و مهمی پرداخته و صور مختلف مسأله را طرح و اجمالاً رد و اثبات نموده، ولی پاسخی صریح برای آن تعیین نکرده است. سؤال مطرح شده در پیوست ارتباطی وثیق با اصطلاح و نظر شهید صدر در مورد «منطقه الفراغ» دارد و میخواهد ببیند آنجا که با پدیدهای مواجه میشویم که در گزارههای توصیفی(در مقابل گزارههای تجویزی) متون اسلامی بالاخص قرآن، درباره آن سخنی به میان نیامده است، چگونه باید عمل کنیم؟ عنوان پیوست چنین است: «سکوت قرآن در توصیف پدیدهها و دلالتهای آن».
کتاب دارای سه نمایه و کتابنامه است و در قطع پالتویی با صفحهآرایی مناسبی تهیه شده و فهرست مطالب آن بدین شرح است:
سخن مؤسسه
پیشگفتار
• تفسیر، مفهوم، مبانی و انواع آن
تفسیر ترتیبی
تفسیر موضوعی
پیشفرضهای تفسیر قرآن
• تربیت، مفهوم و انواع آن
• مرزهای مفهومی تفسیر تربیتی
نسبت تفسیر تربیتی با دانشها و مفاهیم نزدیک
جایگاه روایات در تفسیر تربیتی
• روششناسی تفسیر تربیتی
روششناسی فهم دین
روششناسی تفسیر تربیتی
وظایف تفسیر تربیتی
• جغرافیای تفسیر تربیتی
• پیوست: سکوت قرآن در توصیف پدیدهها و دلالتهای آن.