کد مطلب: 354762
پیشنهاد کتاب/ «جستارهایی در قصه‌شناسی» نوشته: محمد پارسانسب ناشر: چشمه
ادبیات هر دوره مطالبات خود را دارد
حمیدرضا امیدی سرور، 30 اردیبهشت 1395
تاریخ انتشار : پنجشنبه ۳۰ ارديبهشت ۱۳۹۵ ساعت ۱۹:۵۲
«جستارهایی در قصه‌شناسی»
نوشته: محمد پارسانسب
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۴
۳۰۱صفحه، ۲۰۰۰۰ تومان
شما می‌توانید کتاب «جستارهایی در قصه‌شناسی» را تا یک هفته پس از معرفی با ۱۰ درصد تخفیف از فروشگاه اینترنتی شهر کتاب آنلاین خرید کنید.
****
رمان و داستان کوتاه به عنوان متداول ترین نوع قصه‌گویی در صد سال گذشته (البته داستان کوتاه عمر کوتاهتری داشته) در ایران شناخته می‌شوند. با وجود اینکه تاریخ ادبیات ایران سنت‌های روایی و قصه گویی خود را داشته است (هم به نظم و هم به نثر) داستان‌نویسی بدین سبک و سیاق مشخصا خاستگاه غیرایرانی برخوردار است .داستان نویسیبه این شیوه از ادبیات غرب از راه ترجمه و یا توسط آثار آن دسته از اهالی ادبیات که با زبان‌های غربی آشنا بوده اند وارد ادبیات ما شده است. البته این اتفاق به لحاظ کمی و کیفی نه یکباره که به تدریج رخ داده است. یعنی هم به لحاظ زمانی چندین دهه به درازا کشیده و هم به لحاظ محتوایی پس از درآمیختن الگوهای داستان نویسی غربی با سنت های قصه گویی ایرانی (که از دل ادبیات کلاسیک و نثر فارسی بیرون آمده اند،) به تدریج شکل گرفته اند. فی المثل نثر روایی فارسی که در گذشته بیشتر برای تاریخ نویسی بکار می رفت پس از تاثیرپذیری از رمانهای تاریخی ترجمه شده به خلق رمانگونه هایی تاریخی در ادبیات منثور پس از مشروطه انجامید. در این رابطه همانقدر که سابقه استفاده از نثر روایی برای تاریخ نویس در سده های پیشین موثر بوده، رویکرد مترجمان آن روزگار به برگرداندن رمانهای تاریخی (همانند آثار الکساندر دوما و از این قسم) در شکل گیری گونه تاریخی به عنوان اولین رمان‌ها به زبان فارسی نقش داشته است.
به هر روی قصه گویی و روایت داستان چیزی ست که قدمتی دیرینه در میان آدمیان داشته است. پربیراه نیست اگر نقاشی های روی دیوار غارها را نیز از نخستین نشانه های چنین روایت هایی (البته به زبان تصویر) بدانیم. انسان با قصه زاده شده و انسانهای هر سرزمینی با اتکا به نوع فرهنگ و زیست تاریخی خود به شکلی بدان پرداخته اند. این قصه ها به هر دوره و زمانی که تعلق داشته اند هدفی را دنبال می کرده اند گاه « احوال و افکار و امیال طبقات مختلف جامعه، به خصوص طبقه فرودست را به تصویر می کشند و همچون ساغری بلورین امواج فکری و فرهنگی و تاریخی و سرگذشت بشر را روایت می کنند و از این رو زمانی بستر خرد ورزی و ادرک ایرانی می شوند و اندیشه های ایرانشهری را در خود باز می تابتد وقتی دیگر از سلطه تفکر جبری و حذف خرد از زندگی ایرانی خبر می دهند ظرفی می شوندبرای بیان ایدئولوژی مسلط که طیف وسیعی از ادبیات تعلیمی را پدید می آورند.»
در دوره ای دیگر تصاویری زیبا از رابطه خدا و انسان را به نمایش می گذارند در قالب قصه های عارفانه شماری دیگر از قصه ها تصویرگر نیاز های عاطفی آدمیان می شوند در قالب و قصه‌های عاشقانه را پدید می آورند و بالاخره برخی دیگر بازتاب دهنده فرهنگ عامه و بینش مردم کوچه و بازارند» و ادبیات عامه یا فولکلور را نمایندگی می کنند.
با این اوصاف ادبیات شاهد هستیم که قصه های هر عصری بازتاب دهنده انسان در آن روزگار ودغدغه های فردی و جمعی آدمیان است. بنابراین در هر برهه زمانی هدفی را دنبال کرده و در تلاش برای پاسخ دادن به نیازهای روزگار خود بوده است.
اما براستی چرا در این روزگار، ادبیات ایران بیش از هر دوره تحت تاثیر ادبیاتی بوده که خاستگاه آن فرامرزی و مشخصا غرب بوده است؟ این تاثیر پذیری فقط به عرضه قصه گویی و روایت داستان به نثر محدود نبوده که بازتاب آن رمان و داستان کوتاه باشد، بلکه در حوزه شعر نیز به وضوح خود را نشان داده است. بنابراین این مهم تنها ناشی از عدم وجود سنت‌های داستان‌گویی به نثر نیست که بپذیریم وجود چنین خلائی به رویکرد ادبیات امروز داستان‌نویسی به شیوه غربی انجامیده است. چرا که در حوزه شعر که ادبیات کلاسیک ایران از بنیه‌ای بسیار قوی برخوردار بوده نیز ما شاهد چنین تغییر و تحول ها و دگرگونی هایی هستیم که از دل آن موج تازه‌ای با عنوان شعر نو ، شعر سپید و...پدیدار شده است.
بنابراین باید پذیرفت که این دگرگونی تنها از ادبیات مایه نمی گیرد و ربطی به قوام و عدم قوام بنیه ادبیات کلاسیک هم ندارد و باید ریشه های این دگرگونی را در جای دیگری جست. به نظر میرسد این مطالبات انسان امروز است که پاسخ کاملی از آن نوع ادبیات نمی گیرد، پس به دنبال شکل تازه ای از ادبیات می رود.
این از سر اتفاق نبوده است که جریان تحول و تجدد در ادب فارسی با جریان تجدد در حوزه های فکری، سیاسی و اجتماعی که کمی پیش از انقلاب مشروطه آغاز شد و پس از آن سرعت گرفت، مصادف شده است. همانگونه انسان ایرانی با مفاهیم و مطالبات تازه ای در عرصه های سیاسی و اجتماعی و فکری آشنا می شده، در عرصه فرهنگ و ادب و هنر نیز خواست های او تازه تر و مطالباتش بیشتر می شده، چنانکه ادبیات منظوم و منثور دیروز به تنهایی نمی توانسته پاسخ گوی آن باشد. کتاب «جستارهایی در قصه‌شناسی» نوشته محمد پارسانسب برآیند درک نویسنده از چنین شرایطی و اهمیت تجریه و تحلیل و خوانش های امروزین از متون دیروز است.
نویسنده کتاب حاضر در اثر پیشین خود (رمان تاریخی: سیر و نقد و تحلیل رمانهای تاریخی فارسی ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۲) که تحلیلی بر گونه رمان تاریخی در ایران و نمونه های شاخص آن تا سال ۱۳۳۲ بوده است تصویر دقیقی از تاثیر ترجمه رمانهای تاریخی غربی و سابقه نثر روایی در تاریخ نویسی ایرانی و در نهایت تولد نخستین رمان های ایراین در گونه تاریخی ارائه کرده است که به روشنی نشان دهنده اشراف او در زمینه مراحل و روند شکل گیری داستان‌نویسی در ایران است. مقاله ای نیز در همین رابطه در انتهای کتاب حاضر منتشر شده (نقش ترجمه در در پیدایش رمان فارسی) که در واقع بحث مورد نظر را به شکلی جمع و جورتر طرح و بررسی می کند.
به هرروی در این میان نباید از شکل گرفتن نظریه های نوین و رویکرد های تازه در نقد ادبی غافل شد که هر چه زمان پیش آمده و شکل کاملتری به خود گرفته اند، شناخت بهتری نیز از آثار ادبی بدست داده اند. بنابراین بازخوانی متون ادبیات کلاسیک ایران نیز براین اساس به نتایج بهتر و تازه تری برای شناخت این متون انجامیده است.
کتاب حاضر از دل چنین رویکردی بیرون آمده این کتاب در برگیرنده ۲۰ مقاله پژوهشی ارزنده است که در درطول سالهای دور و نزدیک توسط دکتر پارسا نسب در نشریات گوناگون که عموما گاه‌نامه هایی پژوهشی با تیراژ اندک بوده اند منتشر شده اند و انتشار آنها در قالب یک کتاب فرصت بسیار مناسبی را در اختیار علاقمندان این حوزه و نیز پژوهشگران قرارداده که یکجا آنها را در اختیار داشته باشند.
شاید این مقالات در فواصل زمانی مختلف نوشته شده باشند و شاید هر یک از آنها یک اثر ادبی خاص را بدون طرحی از پیش مشخص انتخاب و مورد بازخوانی قرار داده اند، اما آنچه به واقع این کتاب را به اثری برخوردار از انسجام درونی مبدل ساخته استفاده از رویکرد علمی مشخص و جهت داری است که به تحلیل آثاری مهم از ادبیات کلاسیک ایران (نظم و نثر) و نیز آثاری از ادبیات معاصر ایران اختصاص یافته است.
بخش زیادی از حجم نوشته های این کتاب، به قصه‌های سنتی، به ویژه حکایت‌های مثنوی و البته تعدادی دیگر، به رمان های معاصر فارسی اختصاص دارند. از این سبب کتاب حاضر به منبعی ارزشمند برای بازخوانی و شناخت قصه های ادبیات فارسی بدل شده است. چه آثاری که مشخصا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند (همانند موش و گربه عبید زاکانی یا داستان پردازی سعدی در بوستان) و چه قصه هایی که از دل آثار منظوم فارسی و به ویژه حکایت های مثنوی بیرون آمده اند (همانند قصه شاه و کنیزک و یا طنز آفرینی های مولوی).
اما درکنار مقالاتی که در راستای قصه شناسی در ادبیات کلاسیک در این کتاب آمده است، آن قسم از مقالات که به ادبیات معاصر پرداخته اند نیز از اهمیت و غنای ارزشمندی برخوردارند، همانند دو مقاله که یکی به چرند و پرند دهخدا می پردازد و دیگری به سیاحت‌نامه ابراهیم بیک که هر دوی این آثار نقش کلیدی در شکل گیری تغییر و تحول در نثر فارسی به ویژه نثر روایی آن برخوردارند و یا مقاله ای که به دایی جان ناپلئون می پردازد که از رمانهای بسیار خوانده شده در زبان فارسی است و از دل پاورقی های مطبوعاتی به هیأت رمان در آمده.
پایان بخش کتاب نیز سه مقاله ارزشمند شناخت و شکل گیری رمان فارسی است: سیر تکامل در رمانهای تاریخی فارسی، نقش ترجمه در در پیدایش رمان فارسی و سرانجام نیز جامعه شناسی رمان معاصر.
پایان سخن اینکه کتاب حاضر برای علاقمندان ادبیات داستانی، منتقدان ادبی و پژوهشگرانی که در حوزه ادبیات داستانی فعالند اثری در خور اعتنا و خواندنی به شمار می آید که خواندن آن آموختنی های فراوانی دربردارد.
نوشته: محمد پارسانسب
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۴
۳۰۱صفحه، ۲۰۰۰۰ تومان
شما می‌توانید کتاب «جستارهایی در قصه‌شناسی» را تا یک هفته پس از معرفی با ۱۰ درصد تخفیف از فروشگاه اینترنتی شهر کتاب آنلاین خرید کنید.
****
رمان و داستان کوتاه به عنوان متداول ترین نوع قصه‌گویی در صد سال گذشته (البته داستان کوتاه عمر کوتاهتری داشته) در ایران شناخته می‌شوند. با وجود اینکه تاریخ ادبیات ایران سنت‌های روایی و قصه گویی خود را داشته است (هم به نظم و هم به نثر) داستان‌نویسی بدین سبک و سیاق مشخصا خاستگاه غیرایرانی برخوردار است .داستان نویسیبه این شیوه از ادبیات غرب از راه ترجمه و یا توسط آثار آن دسته از اهالی ادبیات که با زبان‌های غربی آشنا بوده اند وارد ادبیات ما شده است. البته این اتفاق به لحاظ کمی و کیفی نه یکباره که به تدریج رخ داده است. یعنی هم به لحاظ زمانی چندین دهه به درازا کشیده و هم به لحاظ محتوایی پس از درآمیختن الگوهای داستان نویسی غربی با سنت های قصه گویی ایرانی (که از دل ادبیات کلاسیک و نثر فارسی بیرون آمده اند،) به تدریج شکل گرفته اند. فی المثل نثر روایی فارسی که در گذشته بیشتر برای تاریخ نویسی بکار می رفت پس از تاثیرپذیری از رمانهای تاریخی ترجمه شده به خلق رمانگونه هایی تاریخی در ادبیات منثور پس از مشروطه انجامید. در این رابطه همانقدر که سابقه استفاده از نثر روایی برای تاریخ نویس در سده های پیشین موثر بوده، رویکرد مترجمان آن روزگار به برگرداندن رمانهای تاریخی (همانند آثار الکساندر دوما و از این قسم) در شکل گیری گونه تاریخی به عنوان اولین رمان‌ها به زبان فارسی نقش داشته است.
به هر روی قصه گویی و روایت داستان چیزی ست که قدمتی دیرینه در میان آدمیان داشته است. پربیراه نیست اگر نقاشی های روی دیوار غارها را نیز از نخستین نشانه های چنین روایت هایی (البته به زبان تصویر) بدانیم. انسان با قصه زاده شده و انسانهای هر سرزمینی با اتکا به نوع فرهنگ و زیست تاریخی خود به شکلی بدان پرداخته اند. این قصه ها به هر دوره و زمانی که تعلق داشته اند هدفی را دنبال می کرده اند گاه « احوال و افکار و امیال طبقات مختلف جامعه، به خصوص طبقه فرودست را به تصویر می کشند و همچون ساغری بلورین امواج فکری و فرهنگی و تاریخی و سرگذشت بشر را روایت می کنند و از این رو زمانی بستر خرد ورزی و ادرک ایرانی می شوند و اندیشه های ایرانشهری را در خود باز می تابتد وقتی دیگر از سلطه تفکر جبری و حذف خرد از زندگی ایرانی خبر می دهند ظرفی می شوندبرای بیان ایدئولوژی مسلط که طیف وسیعی از ادبیات تعلیمی را پدید می آورند.»
در دوره ای دیگر تصاویری زیبا از رابطه خدا و انسان را به نمایش می گذارند در قالب قصه های عارفانه شماری دیگر از قصه ها تصویرگر نیاز های عاطفی آدمیان می شوند در قالب و قصه‌های عاشقانه را پدید می آورند و بالاخره برخی دیگر بازتاب دهنده فرهنگ عامه و بینش مردم کوچه و بازارند» و ادبیات عامه یا فولکلور را نمایندگی می کنند.
با این اوصاف ادبیات شاهد هستیم که قصه های هر عصری بازتاب دهنده انسان در آن روزگار ودغدغه های فردی و جمعی آدمیان است. بنابراین در هر برهه زمانی هدفی را دنبال کرده و در تلاش برای پاسخ دادن به نیازهای روزگار خود بوده است.
اما براستی چرا در این روزگار، ادبیات ایران بیش از هر دوره تحت تاثیر ادبیاتی بوده که خاستگاه آن فرامرزی و مشخصا غرب بوده است؟ این تاثیر پذیری فقط به عرضه قصه گویی و روایت داستان به نثر محدود نبوده که بازتاب آن رمان و داستان کوتاه باشد، بلکه در حوزه شعر نیز به وضوح خود را نشان داده است. بنابراین این مهم تنها ناشی از عدم وجود سنت‌های داستان‌گویی به نثر نیست که بپذیریم وجود چنین خلائی به رویکرد ادبیات امروز داستان‌نویسی به شیوه غربی انجامیده است. چرا که در حوزه شعر که ادبیات کلاسیک ایران از بنیه‌ای بسیار قوی برخوردار بوده نیز ما شاهد چنین تغییر و تحول ها و دگرگونی هایی هستیم که از دل آن موج تازه‌ای با عنوان شعر نو ، شعر سپید و...پدیدار شده است.
بنابراین باید پذیرفت که این دگرگونی تنها از ادبیات مایه نمی گیرد و ربطی به قوام و عدم قوام بنیه ادبیات کلاسیک هم ندارد و باید ریشه های این دگرگونی را در جای دیگری جست. به نظر میرسد این مطالبات انسان امروز است که پاسخ کاملی از آن نوع ادبیات نمی گیرد، پس به دنبال شکل تازه ای از ادبیات می رود.
این از سر اتفاق نبوده است که جریان تحول و تجدد در ادب فارسی با جریان تجدد در حوزه های فکری، سیاسی و اجتماعی که کمی پیش از انقلاب مشروطه آغاز شد و پس از آن سرعت گرفت، مصادف شده است. همانگونه انسان ایرانی با مفاهیم و مطالبات تازه ای در عرصه های سیاسی و اجتماعی و فکری آشنا می شده، در عرصه فرهنگ و ادب و هنر نیز خواست های او تازه تر و مطالباتش بیشتر می شده، چنانکه ادبیات منظوم و منثور دیروز به تنهایی نمی توانسته پاسخ گوی آن باشد. کتاب «جستارهایی در قصه‌شناسی» نوشته محمد پارسانسب برآیند درک نویسنده از چنین شرایطی و اهمیت تجریه و تحلیل و خوانش های امروزین از متون دیروز است.
نویسنده کتاب حاضر در اثر پیشین خود (رمان تاریخی: سیر و نقد و تحلیل رمانهای تاریخی فارسی ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۲) که تحلیلی بر گونه رمان تاریخی در ایران و نمونه های شاخص آن تا سال ۱۳۳۲ بوده است تصویر دقیقی از تاثیر ترجمه رمانهای تاریخی غربی و سابقه نثر روایی در تاریخ نویسی ایرانی و در نهایت تولد نخستین رمان های ایراین در گونه تاریخی ارائه کرده است که به روشنی نشان دهنده اشراف او در زمینه مراحل و روند شکل گیری داستان‌نویسی در ایران است. مقاله ای نیز در همین رابطه در انتهای کتاب حاضر منتشر شده (نقش ترجمه در در پیدایش رمان فارسی) که در واقع بحث مورد نظر را به شکلی جمع و جورتر طرح و بررسی می کند.
به هرروی در این میان نباید از شکل گرفتن نظریه های نوین و رویکرد های تازه در نقد ادبی غافل شد که هر چه زمان پیش آمده و شکل کاملتری به خود گرفته اند، شناخت بهتری نیز از آثار ادبی بدست داده اند. بنابراین بازخوانی متون ادبیات کلاسیک ایران نیز براین اساس به نتایج بهتر و تازه تری برای شناخت این متون انجامیده است.
کتاب حاضر از دل چنین رویکردی بیرون آمده این کتاب در برگیرنده ۲۰ مقاله پژوهشی ارزنده است که در درطول سالهای دور و نزدیک توسط دکتر پارسا نسب در نشریات گوناگون که عموما گاه‌نامه هایی پژوهشی با تیراژ اندک بوده اند منتشر شده اند و انتشار آنها در قالب یک کتاب فرصت بسیار مناسبی را در اختیار علاقمندان این حوزه و نیز پژوهشگران قرارداده که یکجا آنها را در اختیار داشته باشند.
شاید این مقالات در فواصل زمانی مختلف نوشته شده باشند و شاید هر یک از آنها یک اثر ادبی خاص را بدون طرحی از پیش مشخص انتخاب و مورد بازخوانی قرار داده اند، اما آنچه به واقع این کتاب را به اثری برخوردار از انسجام درونی مبدل ساخته استفاده از رویکرد علمی مشخص و جهت داری است که به تحلیل آثاری مهم از ادبیات کلاسیک ایران (نظم و نثر) و نیز آثاری از ادبیات معاصر ایران اختصاص یافته است.
بخش زیادی از حجم نوشته های این کتاب، به قصه‌های سنتی، به ویژه حکایت‌های مثنوی و البته تعدادی دیگر، به رمان های معاصر فارسی اختصاص دارند. از این سبب کتاب حاضر به منبعی ارزشمند برای بازخوانی و شناخت قصه های ادبیات فارسی بدل شده است. چه آثاری که مشخصا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند (همانند موش و گربه عبید زاکانی یا داستان پردازی سعدی در بوستان) و چه قصه هایی که از دل آثار منظوم فارسی و به ویژه حکایت های مثنوی بیرون آمده اند (همانند قصه شاه و کنیزک و یا طنز آفرینی های مولوی).
اما درکنار مقالاتی که در راستای قصه شناسی در ادبیات کلاسیک در این کتاب آمده است، آن قسم از مقالات که به ادبیات معاصر پرداخته اند نیز از اهمیت و غنای ارزشمندی برخوردارند، همانند دو مقاله که یکی به چرند و پرند دهخدا می پردازد و دیگری به سیاحت‌نامه ابراهیم بیک که هر دوی این آثار نقش کلیدی در شکل گیری تغییر و تحول در نثر فارسی به ویژه نثر روایی آن برخوردارند و یا مقاله ای که به دایی جان ناپلئون می پردازد که از رمانهای بسیار خوانده شده در زبان فارسی است و از دل پاورقی های مطبوعاتی به هیأت رمان در آمده.
پایان بخش کتاب نیز سه مقاله ارزشمند شناخت و شکل گیری رمان فارسی است: سیر تکامل در رمانهای تاریخی فارسی، نقش ترجمه در در پیدایش رمان فارسی و سرانجام نیز جامعه شناسی رمان معاصر.
پایان سخن اینکه کتاب حاضر برای علاقمندان ادبیات داستانی، منتقدان ادبی و پژوهشگرانی که در حوزه ادبیات داستانی فعالند اثری در خور اعتنا و خواندنی به شمار می آید که خواندن آن آموختنی های فراوانی دربردارد.
کلمات کلیدی : قصه شناسی
نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.
