رهایی از وسواس (راهنمای درمان وسواس برای بیماران)
نویسندگان : بروس م. هایمن و چری پدریک
مترجم : دکتر حبیب الله قاسم زاده
ناشر :
ارجمند، چاپ اول ۱۳۹۳
۳۹۳ صفحه، ۲۰۰۰۰ تومان
فروشگاه اینترنتی شهر کتاب، این کتاب را تا یک هفته پس از معرفی، با
۱۰% تخفیف ویژه عرضه میکند، در صورت تمایل
اینجا کلیک کنید.
****
بین مردم زیاد میشنوی که: «روانشناسا خودشون از همه دیوونهترن». بگذریم از اینکه نگارنده خودش دانشجوی روانشناسی است، این سخن با واقعیت نسبتی دارد! به خاطر اینکه: ای بیخبر بکوش که صاحبخبر شوی/تا دردآشنا نباشی، کی درمانگر شوی؟ تا درمانگر تجربهای شخصی از «جراحت روانی» نداشته باشد، نمیتواند واقعاً با بیمار همدلی کند و به «ظرافتهای» بیماری پی ببرد. صدالبته باید علیالقاعده درمانگر از بیمارِ خود سالمتر باشد و درمانگرانی که هنوز به تجربه جراحت مشغولند، صلاحیت درمانگری ندارند، امری که از نگاه تیزبین کمیسیون پروانه سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران دور نمیماند. حالا اگر صحبت از «مرموزترین و پیچیدهترین» روان-رنجوری بشر، یعنی «اختلال وسواس فکری و عملی Obsessive Compulsive Disorder/OCD» باشد، این مسأله برجستهتر میشود.
اینها وقتی به ذهنم خطور کرد که سرگذشت چری پدریک، پرستار حرفهای و نویسنده دوم کتاب را در مقدمه خواندم:
«در کنفرانس "بنیاد وسواس" که در سال ۱۹۹۷ تشکیل شده بود، دکتر بروس هایمن، رواندرمانگری را که در درمان وسواس تخصص داشت، ملاقات کردم. او مشغول نوشتن کتابی بود درباره وسواس، کتابکاری که ابزار لازم را برای رهایی از وسواس در اختیار بیماران وسواسی قرار دهد. دو سال بود که دکتر هایمن به دنبال یک فرد حرفهای در پزشکی میگشت که بتواند تجربه وسواس را از دیدگاه بیمار، به رشته تحریر درآورد. ما همدیگر را کشف کردیم. میتوانستیم به عنوان مکمل هم، کتابی درباره وسواس تهیه کنیم. ما با هم مهارتها و تخصصهایمان را در این کار مشترک به کار گرفتیم. سابقه پرستاری من، مرا در درک جنبههای پزشکی وسواس و درمان آن یاری میرساند. با توجه به اینکه خود دچار وسواس بودهام، میتوانم مطالب را توأم با همدردی و تفاهم منتقل کنم. ما معتقدیم که این تخصص و مهارت مشترک دلیل اصلی موفقیت این کتاب بوده است.»
نویسنده اول این کتاب، هرچند خودش وسواس نداشته امّا بیش از دو دهه «وقف» درمان وسواس و شاگرد ادنا فوآ (صاحب یکی از مهمترین مدلها برای فهم و درمان وسواس و یکی از صد نفر تأثیرگذارترین افراد در سطح جهان در نظرسنجی مجله تایم در سال ۲۰۱۰) بوده است و این کتاب «حاصل بیش از بیست سال تجربه در درمان بیش از یک هزار بیماری است که از انواع مختلف وسواس رنج میبردند.»
امّا برجستگی دیگر این کتاب آن است که توسط پیشکسوت روانشناسی بالینی و از مؤسسین اصلی این رشته در ایران، استاد دکتر حبیبالله قاسمزاده ترجمه شده است. باید گفت که ترجمه ایشان، با تسلطی که بر زبان و ادبیات فارسی دارند، خدمتی به تأسیس و پدیدآیی زبان فارسی روانشناختی بوده است. به-خصوص اینکه ایشان در پیشگفتار عالمانهای که بر کتاب نوشتهاند، به شماری از واژهگزینیها و معادلیابیهایشان اشاره کردهاند، واژههایی که برای درک روانشناختی فارسیزبانان راهی میگشایند. ترجمه ایشان بهاندازه پیشگفتاری که بر کتاب نگاشتهاند، خواندنی است.
بهراستی وسواس چیست؟ استاد قاسمزاده در پیشگفتار، سیمایههای بالینی اصلی OCD را چنین برمیشمرند:
- احساس اضطراب، پریشانی یا آشفتگی که بر اثر وسواسهای فکری ناخوانده و مزاحم ایجاد میشود؛
- پاسخ به این احساس، که بهصورت رفتاری یا شناختی بروز مییابد (مانند شستوشو یا تکرار یک عبارت یا ذکر در ذهن)؛
- کاهش اضطراب بر اثر انجام اعمال و رفتارهایی که عمدتاً به صورت آیینوارهای انجام میگیرند؛
- ترس و وحشت از بروز فاجعه و اتفاقات بد (در مورد خود فرد و نزدیکانش)، در صورت نپرداختن به رفتارهای اجباری-وسواسی؛
- رفتار اجتنابی (بیمار به جای آنکه به چیز آلودهای دست بزند و بعد بخواهد دستش را بشوید، سعی میکند اصلاً با چیزهایی که آنها را آلوده و نجس تلقی میکند، برخوردی نداشته باشد)؛
- نیاز به خاطرجمعی در مورد اینکه کارها درست انجام گرفته است و اتفاقی نخواهد افتاد؛
- احساس گناه در مواردی که بیمار فکر میکند با انجام ندادن برخی رفتارها و کنشهای آیینوارهای ممکن است نتواند جلوی حوادث بد را بگیرد؛
- وقوف کامل یا نسبی دراینباره که بسیاری از رفتارهای اجباری-وسواسی بیمار، غیرمنطقی، غیرضروری و بیفایده هستند (البته در مواردی ممکن است وقوف وجود نداشته باشد)؛
- احساس شرم در مورد انجام بسیاری از آیینوارهها و مخفی نگه داشتن آنها از دیگران؛
- احساس اینکه بیمار خود را کاملاً متفاوت از دیگران میپندارد و فکر نمیکند کسی در دنیا پیدا شود که مثل او رفتار کند؛
- احساس عجز و استیصال در برابر افکار و رفتارهای تکراری، قالبی و خسته-کننده، و ناامیدی از هر گونه امکان تغییر و بهبود (پس از مدتی، خودِ رفتارهایی که به منظور خنثیسازی آثار برآشوبنده افکار وسواسی نشان داده میشوند، باعث شکایت خود بیمار و اطرافیان وی میگردند) ...
وسواس شستوشو اگرچه شایعترین نوع وسواس است، تنها نوع آن به شمار نمیرود. وارسی، نظم و تکرار، عذاب وجدان، اندوزش (احتکار) و وسواسهای عمدتاً فکری، انواع دیگری از وسواساند. اختلال وسواس، چهارمین اختلال شایع روانپزشکی است و از جمله ۲۰ علل اصلی ناتوانی در سراسر دنیا شناسایی شده است. با وجود اینکه تسکینهای دارویی و درمانهای روانشناختی نسبتاً خوبی برای این اختلال وجود دارد، اغلب بیماران به این درمانها دسترسی ندارند و متوجه میشویم که این مطلب اختصاص به کشورهای در حال توسعه ندارد، وقتی بروس هایمن اینچنین مینالد: «هنوز بسیاری از افرادی که با وسواس دستوپنجه نرم میکنند، دچار شرمزدگی هستند و نمیتوانند بهراحتی به دنبال پیدا کردن کمک و مقابله با بیماری بگردند. آنها هم که در صدد گرفتن کمک برمیآیند، اکثراً نتیجهای نمیگیرند و ناامید میشوند. ... ایده نوشتن کتابی درباره وسواس، از این آگاهی برمیخیزد که جز تعداد بسیار کمی از آنها، بیماران وسواسی درمان مناسبی دریافت نمیکنند.» اگر یک درمانگر ایرانی باشید، میتوانید ناله دلخراشتری سردهید از این جهت که در ایران هزینههای رواندرمانی را هیچ بیمهای تقبل نمیکند. اینجاست که ضرورت یک کتابکار برای بیماران خیلی جدی میشود.
در واقع این کتاب «به قصد اینکه جانشین درمان روانپزشکی یا روانشناختی به وسیله یک فرد حرفهای باصلاحیت در زمینه سلامت روانی بشود، نوشته نشده است» امّا میتواند به صورتهای زیر مورد استفاده قرار گیرد: «همراه با درمان روانپزشکی یا روانشناختی که در حال حاضر در جریان است، مورد استفاده افرادی که مایل نیستند از متخصصان حرفهای کمک بگیرند، مورد استفاده افرادی که میخواهند به خودشان کمک نمایند، امّا نمیدانند چگونه یا افرادی که به درمان مناسب دسترسی ندارند، مورد استفاده افراد خانواده که میخواهند اطلاعات بیشتری در مورد وسواس کسب کنند.»
این کتاب چهار بخش و نوزده فصل دارد. بخش اول، کلیاتی درباره وسواس و درمان آن عرضه میکند. بخش دوم که بدنه اصلی کتاب را تشکیل میدهد، برنامه خود-راهبری را به صورت گامبهگام عرضه میکند. اجرای این برنامه در یک دوره ۳ تا ۶ هفتهای امکانپذیر است. نکته بسیار مهم آن است که هدف، کاستن از رنج بیماری است و نه الزاماً ریشهکن کردن آن. بیماران وسواسی از نوعی تمامیتخواهی و کاملگرایی (perfectionism) رنج میبرند و نویسنده به آنان یادآوری میکند که باید صبور باشند و وسواس در درمان وسواس نتیجه نمیدهد! در این بخش به نحو عملی، راهبرد مداخلهای اصلی یعنی «رویارویی و جلوگیری از پاسخ» تصویر شده است. بخش سوم به کاربرد برنامه خود-راهبری در فرمهای اختصاصی وسواس میپردازد. خواننده میتواند تنها فصولی از این بخش را بخواند که مناسب وضعیت خود میبیند. در بخش چهارم، اختلالهای همزمان، مسائل خانوادگی و ملاحظات مربوط به کمکگیری معرفی شده است.
بروس هایمن به خوبی اشاره کرده است که: «بسیاری از فنون درمانی که در این کتاب شرح داده شدهاند، جدید نیستند [البته این ویرایش با اختصاص دادن فصلی به رویکردهای پذیرش و ذهنآگاهی (acceptance and mindfulness) کاملاً روزآمد شده است] و در سایر کتابهای خودیاری و درسنامههای بالینی که برای روانشناسان حرفهای نوشته شدهاند، به آنها پرداخته شده است. امّا در این کتاب، بهترین و مؤثرترین فنون، یکجا عرضه شده است. همچنین، نظریههای موجود درباره فرایندهای تغییر رفتار، به زبانی روشن و قابلفهم، توضیح داده شده است.»
از برخی استادان شنیدهام که وسواس، سرطان روان است و وقتی متاستاز میدهد، به تمام ابعاد زندگی و روابط فرد حمله میکند. به چشم خود دیدهام که وقتی فرد «تسلیم» میشود، چگونه افکار و اجبارهای وسواسی او را در خود فرومیبرند و «تسخیر» میکنند. این کتاب به ما یاد میدهد که میتوان تسلیم نشد، نفسی تازه کرد و سر بلند کرد به فراسوی تسخیرشدگی.
* دانشجوی دکتری روانشناسی سلامت