از مهمترين خدمات استاد مطهري در طول حيات پربركتش، ترسيم جهان بيني ناب اسلامي از راه تدريس، سخنراني و نوشتن كتاب است.
امام خميني رحمه الله در مورد اين ويژگي استاد مي فرمايد: «مطهري در اسلام شناسي و فنون مختلفه اسلام و قرآن كريم بي نظير بود. ... آنچه از اين استاد شهيد باقي مانده، با محتواي غني خود، مربي و معلم است. ... آثار قلم و زبان او، بي استثنا آموزنده و روانبخش است.
او با قلمي روان و فكري توانا، در تحليل مسائل اسلامي و توضيح حقايق فلسفي با زبان مردم و بي اضطراب به تعليم و تربيت جامعه پرداخت.»در اين مقاله به معرفي برخي از كتاب هاي آن استاد فرزانه پرداخته مي شود.
انسان كاملكتاب انسان كامل، مجموعهاي است مشتمل بر سيزده جلسه سخنراني انديشمند شهيد استاد مطهري با عنوان «انسان كامل» كه در سال ۱۳۵۳ و در ماه مبارك رمضان ايراد شده است. انتخاب اين موضوع از سوي استاد شهيد، به دليل رواج انديشه هايي بود كه فقط به جنبه اجتماعي اسلام نظر داشتند و به بُعد معنوي اين دين انسان ساز اهميت نميدادند.
استاد شهيد براي آنكه آشكار سازد اسلام، ديني مقدس و كامل است و انسان اسلام، انساني چند بُعدي است كه همه دستورهاي اين مكتب الهي را به طور هماهنگ اجرا ميكند، اين بحث را مطرح و همچنين نظر ديگر مكتب ها را درباره انسان كامل بررسي كرد.
نبوتنبوت، مجموعه اي است مشتمل بر چهارده جلسه بحث و انتقاد در انجمن اسلامي پزشكان كه در سال ۱۳۴۸ ايراد شده است. شيوه بحث، ابتكاري است و استاد شهيد با آگاهي از ديدگاههاي متكلمان و فيلسوفان در اين مورد و با توجه به آموزه هاي علومي مانند روانشناسي و با عنايت به شبهه هايي كه در اينباره وجود دارد، به بحث مي پردازد. استاد شهيد مطالب خود را در چهار بخشِ راههاي اثبات نبوت، وحي، معجزه و اعجاز قرآن دسته بندي كرده و درباره ماهيت وحي و معجزه كه معمولاً كمتر بحث ميشود، به تفصيل سخن رانده است.
سيري در سيره نبويرفتار، منش و گفتار پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله ، درس آموز، انسان ساز و تحول آفرين است. اين مجموعه رفتار كه از آن به «سيره» تعبير كردهاند، از نظر اسلام، يكي از منابع شناخت به شمار ميرود. علامه شهيد مطهري در مورد انگيزه اش از نوشتن كتاب سيري در سيره نبوي مينويسد: «در سيره و رفتار پيامبر، شايد ما كوتاهي كرده باشيم. چند سال پيش من فكر كردم كه در زمينه سيره پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ، كتابي بنويسم. تعداد زيادي يادداشت تهيه كردم، ولي هر چه جلوتر رفتم، ديدم مثل اين است كه دارم وارد دريايي ميشوم كه به تدريج عميقتر ميشود. همانطور كه سخنان پيامبر ما عميق است، رفتار پيغمبر ما آنقدر عميق است كه از جزئي ترين كار پيغمبر ميشود قوانين استخراج كرد. يك كار كوچك پيامبر، يك چراغ يا يك شعله يا نورافكن است براي انسان تا مسافت هاي بسيار دور را نشان بدهد».
سيري در نهج البلاغهنهج البلاغه كه اكنون در دست ماست و روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است، منتخبي از خطابه ها، دعاها، وصيت ها، نامه ها و جمله هاي كوتاه مولاي متقيان امام علي عليه السلام است كه به وسيله سيدرضي در حدود هزار سال پيش گردآوري شده است. استاد شهيد مرتضي مطهري در مورد كتاب سيري در نهج البلاغه چنين مينويسد: «آنچه در اين كتاب آمده، مجموعه مقالاتي است كه در سالهاي ۵۱ـ۵۲ در مجله مكتب اسلام منتشر شده است. اين كتاب در واقع، بستري براي شناختن مكتب علي عليه السلام و تحقيق در محتواي نهج البلاغه است».
قيام و انقلاب مهدي عليهالسلامانديشه پيروزي نهايي نيروي حق بر نيروي باطل، گسترش جهانيِ ايمان اسلامي، استقرار كامل و همه جانبه ارزشهاي انساني، تشكيل جامعه ايده آل و سرانجام، اجراي اين انديشه انساني به وسيله شخصيتي مقدس و عاليقدر كه در روايات اسلامي از او به «مهدي» تعبير شده، انديشه اي است كه كم و بيش همه فرقه ها و مذاهب اسلامي ـ با تفاوتها و اختلاف هايي ـ بدان مؤمن و معتقدند. استاد شهيد مطهري در كتاب قيام و انقلاب مهدي عليه السلام به بررسي اين انديشه اسلامي از ديدگاه فلسفه تاريخ پرداخته است.
داستان راستان
كتاب داستان راستان، شامل مجموعه اي از داستانهاي واقعي از زندگي پيشوايان دين است. بيشتر اين داستانها از كتابهاي حديث گرفته شده و قهرمان داستان از پيشوايان بزرگ دين است. استاد مطهري نام اين كتاب را به اين دليل كه بيشتر قهرمانان اين داستانها راست رو و بر صراط مستقيم هستند و در زبان قرآن كريم «صديقين» ناميده شده اند، داستان راستان گذاشته است. اين داستان ها افزون بر اينكه ميتواند راهنماي اخلاقي و اجتماعي سودمندي باشد، معرف روح آموزه هاي اسلامي نيز هست. حكايتهايي از جوانمردي، ايثار، پرهيزكاري و هزاران صفت نيكو در اين داستانها شكل ميگيرد و خواننده را با دنيايي از آموزه هاي خوب و نيكو آشنا ميكند.
مسئله حجابكتاب مسئله حجاب، سلسله سخنرانيهاي استاد مطهري در انجمن اسلامي پزشكان است. آن استاد فرزانه معتقد بود كه گذشته از انحراف هاي عملي فراواني كه در زمينه حجاب به وجود آمده، اين مسئله و ديگر مسائل مربوط به زن، وسيله اي در دست برخي افراد ناپاك قرار گرفته است كه بر ضد دين مقدس اسلام تبليغات منفي ميكنند.
اين كتاب دو بخش دارد. شهيد مطهري در بخش اول ابتدا نشان ميدهد كه مسئله پوشش زن از ويژگي هاي اسلام نيست و ميان ملتهاي ديگر نيز وجود داشته است. سپس به عدهاي كه طرفدار بي حجابي زن و نشست و برخاست او با مردان بيگانه در جامعه هستند، پاسخ ميدهد. در بخش دوم، به عده اي پاسخ ميدهد كه معتقدند زنان بايد حتي چهره و دست خود را از نامحرم بپوشانند و به خانه نشيني زن عقيده دارند. استاد مطهري در اين كتاب ثابت ميكند كه نظر اسلام، حفظ حريم و حضور باوقار زن در جامعه با پوشش مناسب است.
نظام حقوق زن در اسلاماز جمله مسائلي كه براي مدتي طولاني، ذهن و انديشه استاد شهيد مطهري را به خود جلب كرده بود، شبهه هاي مربوط به زن و حقوق زن در اسلام بود. ايشان در مقدمه كتاب عدل الهي، در مورد انگيزه نوشتن كتاب نظام حقوق زن در اسلام مي نويسد: «احساس كردم مدتي است عدهاي در سخنرانيها، كلاسها و مقالات خود، نظر اسلام را درباره حقوق و حدود وظايف زن به صورت غلطي مطرح ميكنند و اين باعث بدبيني زنان و مردان به اسلام شده است. پس بر اين شدم كه منطق مستدل و پولادين اسلام را درباره زن و حقوق زن و حدود وظايف زن روشن كنم».
مباحث كتاب بر دو بخش تقسيم ميشود: مباحث تئوري و زيربنايي و پاسخ به اشكالها. در بخش اول، اين مباحث را ميخوانيم: رابطه اسلام و تجددزدگي، مقام انساني زن در قرآن، مباني طبيعي حقوق خانواده، و بحث تفاوتهاي زن و مرد از نظر جسمي و رواني. استاد در بخش دوم، به بررسي اشكالها در اين مورد پرداخته است: خواستگاري، ازدواج موقت، استقلال اجتماعي زن، مهر و نفقه، مسئله ارث، حق طلاق و تعدد زوجات.
حق و باطلكتاب حق و باطل، مجموعه چند درس و سخنراني است كه استاد شهيد مرتضي مطهري در آخرين سالهاي قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ايراد فرموده است. در آن سالها، طولاني شدن حكومت ظالمانه طاغوت و تسلط ظاهري آن بر جامعه، سبب شده بود تا در بعضي انديشه ها، ترديدها و پرسشهايي در مسئله حق و باطل به وجود آيد. بر اين اساس، منزلت واقعي حق و باطل در هستي، جامعه و تاريخ مورد سؤال قرار ميگرفت و زمينه براي پذيرش انديشه ها و فلسفه هاي نادرست مادي پديدار شده بود. استاد شهيد با تشخيص اهميت مسئله و ضرورت حل آن، به طرح مسئله حق و باطل پرداخت و بر اساس انديشه قرآني و حكمت الهي ـ اسلامي، بيان كرد كه مدار هستي بر حق است. شر و باطل در هستي اصالت ندارد و در زندگي انساني نيز آنچه اصالت و پايداري دارد، فطرت الهي انسان است.
علل گرايش به ماديگريموضوع اصلي بحث كتاب علل گرايش به ماديگري، اثبات يا انكار خداست كه به يقين، حساس ترين و شورانگيزترين موضوعي است كه از فجر تاريخ تاكنون انديشه ها را به خود مشغول داشته است و ميدارد. آنچه در اين كتاب درباره علل گرايش به مادي گري آمده، در حقيقت، نقد و بررسي گوشه اي از تاريخ عقايد و انديشه هاي بشري است. تجزيه و تحليل رويدادهاي تاريخي، از اين نظر كه با عوامل پيچيدهاي سر و كار دارد، بسي دشوار است؛ به ويژه اگر به تحولات عقايد و انديشه ها مربوط باشد.
استاد درباره انگيزه نوشتن اين كتاب نوشته است: «ماترياليسم در عصر ما خصوصا در كشور ما، جامه منطق را از خود دور كرده و به سلاح تبليغ مجهز شده است. از اين رو، ابايي ندارد كه علل گرايش ها و اِعراض ها را به گونه اي ديگر كه با هدفهاي از پيش تعيين شده سياسي و اجتماعي منطبق باشد، توجيه و تفسير كند».
آزادي معنويكتاب آزادي معنوي، مجموعهاي است مشتمل بر پانزده سخنراني استاد شهيد مطهري كه در زمانها و مكانهاي گوناگون ايراد شده و وجه مشترك آنها اين است كه موضوعشان، مسائل معنوي، خودسازي و تزكيه نفس است. كتاب، گام به گام انسان را به سوي خودسازي و تقوا حركت ميدهد و در واقع، سلوكي معنوي است. كتاب از هشت فصل تشكيل شده است كه عبارتند از: آزادي معنوي، عبادت و دعا، توبه، هجرت و جهاد، بزرگي و بزرگواري روح، ايمان به غيب، معيار انسانيت و مكتب انسانيت.
هدف زندگيكتاب هدف زندگي، مجموعه پنج درس از شهيد بزرگوار استاد مطهري است كه در سلسله درسهاي «جهان بيني اسلامي» در سال ۱۳۵۱ ايراد شده است. استاد در اين درسها، هدف زندگي را از ديدگاه قرآن و انديشههاي بشري بررسي ميكند، افق بحث را از هر طرف ميگشايد و انديشه آدمي را به سير در عرصه هاي گوناگون ميكشاند؛ زيرا اگر هدف زندگي چنانكه قرآن مي خواهد، آشكار گردد و مورد توجه قرار گيرد، زندگيها گرم و نوراني مي شود و انساني ديگر و جامعه اي ديگر در صحنه حيات رخ مي نمايد؛ همان چيزي كه بشر امروز سخت تشنه آن است.
خدمات متقابل اسلام و ايرانبيشتر مردم ايران، مسلمان هستند. ما مسلمانان ايراني، به اسلام از آن رو كه مذهب ماست، ايمان داريم و به ايران به حكم اينكه ميهن ماست، مهر مي ورزيم. بر اين اساس، سخت علاقه منديم مسائل مشترك اسلام و ايران را درك كنيم. بيشتر اين مسائل در قالب سه پرسش خلاصه مي شود:
۱. آيا احساسهاي مذهبي و ميهني ما با يكديگر متضاد هستند يا هيچگونه تناقضي ميان آنها وجود ندارد؟
۲. اسلام آنگاه كه در چهارده قرن پيش به ايران وارد شد، چه دگرگوني هايي در ميهن ما به وجود آورد؟ از ايران چه گرفت و به ايران چه داد؟ آيا براي ايران موهبت بود يا فاجعه؟
۳. ملتهاي بسياري به اسلام گرويدند و با همراهي و همفكري، تمدن سترگ اسلام را پديد آوردند. سهم ما ايرانيان در اين خدمات و پيدايش تمدن اسلامي چقدر است؟ انگيزه ايرانيها در اين خدمات چه بوده است؟
كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران سه بخش دارد و پاسخگوي سه پرسش ياد شده است. بخش اول، اسلام و مسئله مليت؛ بخش دوم، خدمات اسلام به ايران؛ بخش سوم، خدمات ايران به اسلام.