کد مطلب: 148432
تاریخ فرهنگی چیست؟
آنچه در گذشته در کانون مطالعه مورخان بود، یعنی تاریخ از بالا یا تاریخ نظامی و سیاسی، در حاشیه قرار گرفت و تاریخی در بین نظریه‌پردازان اجتماعی روی داد که براساس آن فرهنگ نقش تعیین کننده‌ای یافت.
تاریخ انتشار : دوشنبه ۱۴ فروردين ۱۳۹۱ ساعت ۱۳:۱۰
«تاریخ فرهنگی چیست؟» نوشته پیتر برک، روند گسترش تاریخ فرهنگی را از دهه ۱۹۷۰ به بعد تشریح می‌کند و علاوه بر طرح چیستی تاریخ فرهنگی، اختلافات، تضادها و همچنین سنت‌ها و حوزه‌های مشترک در تاریخ فرهنگی را مورد توجه قرار می‌دهد. این کتاب را دکتر نعمت‌الله فاضلی و مرتضی قلیچ به فارسی برگردان کرده‌اند.
به گزارش الف به نقل از کتاب نیوز تاریخ فرهنگی گفتمانی است که از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد گسترش یافته اما در ایران هنوز شناخته شده نیست. پس معرفی و آشنایی با چیستی و چگونگی این رشته از دانش ضرورت بسیار دارد و لازم است با رویکردی بین رشته‌ای دو حوزه اصلی علوم انسانی یعنی تاریخ و فرهنگ را با یکدیگر و در تعامل با هم مطرح کرد.
هرچند کتاب حاضر از منظر علوم اجتماعی نگاشته شده تا تاریخ و شاید اگر از دیدگاه تاریخ به آن نگریسته می‌شد روایتی متفاوت ارایه می‌داد.
از قرن ۱۸ میلادی روابط نزدیکی بین مورخان و نظریه‌پردازان اجتماعی وجود داشت؛ ولی در قرن ۱۹ به تدریج این دو از هم فاصله گرفتند. به تدریج نظریه‌پردازان اجتماعی کوشیدند تا مطالعه‌ی گذشته را با وضع موجود یک فرهنگ خاص ترکیب کنند و به تعبیر پیتر برک، گذشته را طرد کردند؛ ولی هیچ‌گاه به طور کامل تماس با یکدیگر را قطع نکردند.
آنچه در گذشته در کانون مطالعه مورخان بود، یعنی تاریخ از بالا یا تاریخ نظامی و سیاسی، در حاشیه قرار گرفت و نوعی چرخش نظری در بین مورخان و نوعی چرخش تاریخی در بین نظریه‌پردازان اجتماعی روی داد که براساس آن فرهنگ نقش تعیین کننده‌ای یافت.
در این زمان نوبت به شکل‌گیری قدرت نمادین رسید که در ورای فرهنگ مستتر بود. به این ترتیب کشورهایی قدرتمند‌تر محسوب می‌شدند که مثلا بنای تاریخی آنها جزو مواریث فرهنگی جهان به شمار می‌رفت، عالِم یا دانشمند آنها موفق به کسب جایزه جهانی می‌شد، اثر هنری هنرمند آنها به شهرت جهانی می‌رسید، زبان آنها در عرصه بین‌المللی تعیین‌کننده می‌شد، ایده‌های فلاسفه آنها در جهان، جهت‌دهنده و اختراعات و اکتشافات و ابداعات آنها مسیر کلی جهان را تغییر می‌داد و ورزشکاران آنها افتخار جهانی می‌آفریدند و به طور کلی نمادها تولید ثروت کرده و در واقع به مثابه دارایی‌های فکری تلقی می‌شدند.
این اثر تاریخ فرهنگی را به چهار مرحله کلاسیک، تاریخ اجتماعی هنر، کشف تاریخ فرهنگ عامه‌پسند و تاریخ فرهنگی جدید تقسیم‌بندی می‌کنند. مورخان فرهنگی سعی در مطالعه آثار کلاسیک و متون اصلی یا شاهکارهای هنر و ادبیات، فلسفه، علم و... داشته و کوشش می‌کردند دریابند این تاریخ فرهنگی جدید که به اختصار جنبش NCH خوانده می‌شود، معطوف به روش‌های هرمنوتیک در تاریخ است و تأکید بسیار نیز بر قدرت متن دارد. بر این مبنا، هیچ روایتی از گذشته بازتاب مطلق یا بازنمای واقعی آنچه بوده، نخواهد بود. بین آثار هنری و روح زمانه چه نسبت‌هایی برقرار بوده است و یا تاریخ فرهنگی متأثر از کدام سنت‌های ملی فرهنگی است. می‌توان گفت تاریخ فرهنگی نوعی شیوه تحلیل یا رویکرد خاص به جامعه معاصر و تاریخِ توجه به اجزای فرهنگ است.
به طور کلی ویژگی‌های تاریخ فرهنگی اینگونه است که فرهنگ در تاریخ فرهنگی متغیری مستقل است که توأما به مفهوم فرهنگ والا یا فرهنگ نخبگان و فرهنگ مردم عامه می‌پردازد که براساس این رویکرد، فرهنگ، گسترش یافته و فرهنگِ روزمرهِ مردم و فرهنگِ عامه‌پسند را نیز در بر می‌گیرد و در آن حوادث از پیش برنامه‌ریزی نشده تاریخ نیز اهمیت یافته‌اند. دیگر ویژگی آن توجه به عواطف و احساسات و تجارب جدی است.
کتاب «تاریخ فرهنگی چیست؟» دارای شش فصل متصل به هم با عناوین «سنت کبیر»، «مسایل تاریخ فرهنگی»، «موعد انسان‌شناسی تاریخی»، «پارادیمی جدید»، «از بازنمایی به برساخت» و «فراسوی چرخش فرهنگی» است. در پایان بخش‌ها منابع به تفکیک فصول ارایه شده و فهرست سال‌شماری از انتشار کتاب‌های مربوط به تاریخ فرهنگی نیز درج شده است.
نویسنده در مقدمه می‌‌آورد که این کتاب تنها به مسأله کشف رشته تاریخی فرهنگی در میان سایر رشته‌های تاریخ نمی‌پردازد؛ بلکه در کنار این امر، موضوعاتی مثل چیستی تاریخ فرهنگی و یا به عبارتی، مورخان فرهنگی چه کار می‌کنند و عطفِ توجه به مباحث، اختلافات، تضادها و همچنین سنت‌ها و حوزه‌های مشترک، نیز در دستور کار قرار دارند.
بدین ترتیب کتاب تلاش می‌کند تا دو رویکرد به ظاهر متضاد اما مکمل را ترکیب کند، رویکردی درونی که به حل مشکلات و مسائل پی در پی در درونِ‌رشته می‌پردازد و رویکردی بیرونی که ناظر بر موضوعِ فعالیت مورخان در زمان معاصر است.
در بخش «سنت کبیر» شرح مختصری از تاریخچه تاریخ فرهنگی به همراه مراحل مجزای مطالعه آن ارایه شده است. بخش «مسایل تاریخ فرهنگی» با بازبینی آرای کلاسیک‌ها و مارکسیست‌ها آغاز می‌شود. نقد اصلی مارکسیست‌ها به رویکرد کلاسیک‌ها درباره فرهنگ این است که کلاسیک‌ها بیش از حد ذهنی بوده‌اند و هیچ رابطه‌ای با شالوده‌های اقتصادی یا اجتماعی برقرار نکرده‌اند، همچنین تأکید بیش از حد به یکپارچگی فرهنگی دارند و بی‌توجه به تضادهای فرهنگی در این قسمت، فرهنگ عامه نیز در بوته نقد قرار گرفته و حتی با واژه فرهنگ هم‌معنا می‌‌شوند.
کتاب تلاش می‌کند تا دو رویکرد به ظاهر متضاد اما مکمل را ترکیب کند، رویکردی درونی که به حل مشکلات و مسائل پی در پی در درونِ‌رشته می‌پردازد و رویکردی بیرونی که ناظر بر موضوعِ فعالیت مورخان در زمان معاصر است
«موعد انسان‌شناسی تاریخی» بخش دیگر کتاب و از ویژگی‌های بارز تاریخ فرهنگی چرخش به سوی انسان‌شناسی است. این چرخش از جهتی «برخورد فرهنگ‌ها» را نیز به دنبال دارد. در تاریخ فرهنگی جدید تأکید بر تاریخ روزمره است که با ارایه نظریه نمایش اجتماعی در آن، الگوی «نمایش» به منظور تفسیر وقایع روزمره به کار رفته است. ظهور نظریه‌هایی از جمله پسا استعمارگرایی و فمینیسم در این مبحث مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که هر دو مفهوم، تلاش برای کسب استقلال در تاریخ فرهنگی دارند.
«پارادایمی جدید» بخش چهارم کتاب است. تاریخ فرهنگی جدید پارادیمی جدید در برابر روال معمولی سنت‌پژوهیِ تاریخ به‌شمار می‌رود. این فصل به نظریات چهار متفکر و نظریه‌پرداز که آثارشان برای طرفداران NCH حائز اهمیت بود، می‌پردازد. باختین، الیاس، فوکو و بوردیو. باختین نظریه‌پرداز زبان و ادبیات و سه نفر بعدی نظریه‌پردازان اجتماعی‌اند.
«از بازنمایی به برساخت» نام بخش پنجم کتاب «تاریخ فرهنگی چیست؟» است. مفهوم بازنمایی دلالت بر تصاویر و متون دارد که منعکس کننده واقعیت اجتماعی‌اند و گروهی از اندیشمندان تاریخ فرهنگی با آن مفهوم مشکل دارند و از تولید یا برساختِ واقعیتِ دانش، قلمروها، طبقات اجتماعی، بیماری‌ها، زمان، هویت و غیره به واسطه «ابزارهای بازنمایی» گفت‌وگو می‌کنند.
سه نمونه برای مطالعه در این قسمت ارایه شده که به ترتیب به جایگاه اسطوره و آئین‌ها در تکوین سلطنت روسیه و ابداع سنت در ژاپن بعد از احیای امپراطوری عصر میجی و سپس بخش‌هایی از زندگی روزمره لویی هشتم اشاره و در انتهای این فصل سؤالات پیشِ رویِ بر ساخت‌گرایی ارایه شده است.
«فراسوی چرخش فرهنگی» فصل پایانی کتاب است که به حضور احتمالات در عرصه تاریخ فرهنگی و پرداختن به عرصه‌های جدید اختصاص دارد. بازگشت به تفکرات کلاسیک‌ها یا بسط تاریخ فرهنگی جدید، عرصه‌ها و موضوعاتی که مورخان قبلا نادیده گرفته‌اند مانند تاریخ فرهنگی سیاست، خشونت، احساسات و ادارک در این بخش جای گرفته است.
تاریخ‌پژوهان معتقدند که باید پذیرفت که ضعف‌ها و مشکلاتی در پروژه تاریخ فرهنگی جدید وجود دارد، سه مشکل اساسی آن نخست در تعریف فرهنگ است که امروزه بسیار فراگیر و جامع‌شده، دوم در روش‌های تاریخ فرهنگی جدید و سوم مشکل پراکندگی و از هم گیسختگی است. همچنین مناقشات در باب تعریف فرهنگ با مناقشات در بابِ روش نیز پیوند دارد.
چاپ نخست کتاب «تاریخ فرهنگی چیست؟» در ۱۹۲ صفحه با شمارگان ۱۵۰۰ نسخه و بهای ۴۵۰۰۰ ریال به کوشش پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان این حوزه قرار گرفته است.
به گزارش الف به نقل از کتاب نیوز تاریخ فرهنگی گفتمانی است که از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد گسترش یافته اما در ایران هنوز شناخته شده نیست. پس معرفی و آشنایی با چیستی و چگونگی این رشته از دانش ضرورت بسیار دارد و لازم است با رویکردی بین رشته‌ای دو حوزه اصلی علوم انسانی یعنی تاریخ و فرهنگ را با یکدیگر و در تعامل با هم مطرح کرد.
هرچند کتاب حاضر از منظر علوم اجتماعی نگاشته شده تا تاریخ و شاید اگر از دیدگاه تاریخ به آن نگریسته می‌شد روایتی متفاوت ارایه می‌داد.
از قرن ۱۸ میلادی روابط نزدیکی بین مورخان و نظریه‌پردازان اجتماعی وجود داشت؛ ولی در قرن ۱۹ به تدریج این دو از هم فاصله گرفتند. به تدریج نظریه‌پردازان اجتماعی کوشیدند تا مطالعه‌ی گذشته را با وضع موجود یک فرهنگ خاص ترکیب کنند و به تعبیر پیتر برک، گذشته را طرد کردند؛ ولی هیچ‌گاه به طور کامل تماس با یکدیگر را قطع نکردند.
آنچه در گذشته در کانون مطالعه مورخان بود، یعنی تاریخ از بالا یا تاریخ نظامی و سیاسی، در حاشیه قرار گرفت و نوعی چرخش نظری در بین مورخان و نوعی چرخش تاریخی در بین نظریه‌پردازان اجتماعی روی داد که براساس آن فرهنگ نقش تعیین کننده‌ای یافت.
در این زمان نوبت به شکل‌گیری قدرت نمادین رسید که در ورای فرهنگ مستتر بود. به این ترتیب کشورهایی قدرتمند‌تر محسوب می‌شدند که مثلا بنای تاریخی آنها جزو مواریث فرهنگی جهان به شمار می‌رفت، عالِم یا دانشمند آنها موفق به کسب جایزه جهانی می‌شد، اثر هنری هنرمند آنها به شهرت جهانی می‌رسید، زبان آنها در عرصه بین‌المللی تعیین‌کننده می‌شد، ایده‌های فلاسفه آنها در جهان، جهت‌دهنده و اختراعات و اکتشافات و ابداعات آنها مسیر کلی جهان را تغییر می‌داد و ورزشکاران آنها افتخار جهانی می‌آفریدند و به طور کلی نمادها تولید ثروت کرده و در واقع به مثابه دارایی‌های فکری تلقی می‌شدند.
این اثر تاریخ فرهنگی را به چهار مرحله کلاسیک، تاریخ اجتماعی هنر، کشف تاریخ فرهنگ عامه‌پسند و تاریخ فرهنگی جدید تقسیم‌بندی می‌کنند. مورخان فرهنگی سعی در مطالعه آثار کلاسیک و متون اصلی یا شاهکارهای هنر و ادبیات، فلسفه، علم و... داشته و کوشش می‌کردند دریابند این تاریخ فرهنگی جدید که به اختصار جنبش NCH خوانده می‌شود، معطوف به روش‌های هرمنوتیک در تاریخ است و تأکید بسیار نیز بر قدرت متن دارد. بر این مبنا، هیچ روایتی از گذشته بازتاب مطلق یا بازنمای واقعی آنچه بوده، نخواهد بود. بین آثار هنری و روح زمانه چه نسبت‌هایی برقرار بوده است و یا تاریخ فرهنگی متأثر از کدام سنت‌های ملی فرهنگی است. می‌توان گفت تاریخ فرهنگی نوعی شیوه تحلیل یا رویکرد خاص به جامعه معاصر و تاریخِ توجه به اجزای فرهنگ است.
به طور کلی ویژگی‌های تاریخ فرهنگی اینگونه است که فرهنگ در تاریخ فرهنگی متغیری مستقل است که توأما به مفهوم فرهنگ والا یا فرهنگ نخبگان و فرهنگ مردم عامه می‌پردازد که براساس این رویکرد، فرهنگ، گسترش یافته و فرهنگِ روزمرهِ مردم و فرهنگِ عامه‌پسند را نیز در بر می‌گیرد و در آن حوادث از پیش برنامه‌ریزی نشده تاریخ نیز اهمیت یافته‌اند. دیگر ویژگی آن توجه به عواطف و احساسات و تجارب جدی است.
کتاب «تاریخ فرهنگی چیست؟» دارای شش فصل متصل به هم با عناوین «سنت کبیر»، «مسایل تاریخ فرهنگی»، «موعد انسان‌شناسی تاریخی»، «پارادیمی جدید»، «از بازنمایی به برساخت» و «فراسوی چرخش فرهنگی» است. در پایان بخش‌ها منابع به تفکیک فصول ارایه شده و فهرست سال‌شماری از انتشار کتاب‌های مربوط به تاریخ فرهنگی نیز درج شده است.
نویسنده در مقدمه می‌‌آورد که این کتاب تنها به مسأله کشف رشته تاریخی فرهنگی در میان سایر رشته‌های تاریخ نمی‌پردازد؛ بلکه در کنار این امر، موضوعاتی مثل چیستی تاریخ فرهنگی و یا به عبارتی، مورخان فرهنگی چه کار می‌کنند و عطفِ توجه به مباحث، اختلافات، تضادها و همچنین سنت‌ها و حوزه‌های مشترک، نیز در دستور کار قرار دارند.
بدین ترتیب کتاب تلاش می‌کند تا دو رویکرد به ظاهر متضاد اما مکمل را ترکیب کند، رویکردی درونی که به حل مشکلات و مسائل پی در پی در درونِ‌رشته می‌پردازد و رویکردی بیرونی که ناظر بر موضوعِ فعالیت مورخان در زمان معاصر است.
در بخش «سنت کبیر» شرح مختصری از تاریخچه تاریخ فرهنگی به همراه مراحل مجزای مطالعه آن ارایه شده است. بخش «مسایل تاریخ فرهنگی» با بازبینی آرای کلاسیک‌ها و مارکسیست‌ها آغاز می‌شود. نقد اصلی مارکسیست‌ها به رویکرد کلاسیک‌ها درباره فرهنگ این است که کلاسیک‌ها بیش از حد ذهنی بوده‌اند و هیچ رابطه‌ای با شالوده‌های اقتصادی یا اجتماعی برقرار نکرده‌اند، همچنین تأکید بیش از حد به یکپارچگی فرهنگی دارند و بی‌توجه به تضادهای فرهنگی در این قسمت، فرهنگ عامه نیز در بوته نقد قرار گرفته و حتی با واژه فرهنگ هم‌معنا می‌‌شوند.
کتاب تلاش می‌کند تا دو رویکرد به ظاهر متضاد اما مکمل را ترکیب کند، رویکردی درونی که به حل مشکلات و مسائل پی در پی در درونِ‌رشته می‌پردازد و رویکردی بیرونی که ناظر بر موضوعِ فعالیت مورخان در زمان معاصر است
«موعد انسان‌شناسی تاریخی» بخش دیگر کتاب و از ویژگی‌های بارز تاریخ فرهنگی چرخش به سوی انسان‌شناسی است. این چرخش از جهتی «برخورد فرهنگ‌ها» را نیز به دنبال دارد. در تاریخ فرهنگی جدید تأکید بر تاریخ روزمره است که با ارایه نظریه نمایش اجتماعی در آن، الگوی «نمایش» به منظور تفسیر وقایع روزمره به کار رفته است. ظهور نظریه‌هایی از جمله پسا استعمارگرایی و فمینیسم در این مبحث مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که هر دو مفهوم، تلاش برای کسب استقلال در تاریخ فرهنگی دارند.
«پارادایمی جدید» بخش چهارم کتاب است. تاریخ فرهنگی جدید پارادیمی جدید در برابر روال معمولی سنت‌پژوهیِ تاریخ به‌شمار می‌رود. این فصل به نظریات چهار متفکر و نظریه‌پرداز که آثارشان برای طرفداران NCH حائز اهمیت بود، می‌پردازد. باختین، الیاس، فوکو و بوردیو. باختین نظریه‌پرداز زبان و ادبیات و سه نفر بعدی نظریه‌پردازان اجتماعی‌اند.
«از بازنمایی به برساخت» نام بخش پنجم کتاب «تاریخ فرهنگی چیست؟» است. مفهوم بازنمایی دلالت بر تصاویر و متون دارد که منعکس کننده واقعیت اجتماعی‌اند و گروهی از اندیشمندان تاریخ فرهنگی با آن مفهوم مشکل دارند و از تولید یا برساختِ واقعیتِ دانش، قلمروها، طبقات اجتماعی، بیماری‌ها، زمان، هویت و غیره به واسطه «ابزارهای بازنمایی» گفت‌وگو می‌کنند.
سه نمونه برای مطالعه در این قسمت ارایه شده که به ترتیب به جایگاه اسطوره و آئین‌ها در تکوین سلطنت روسیه و ابداع سنت در ژاپن بعد از احیای امپراطوری عصر میجی و سپس بخش‌هایی از زندگی روزمره لویی هشتم اشاره و در انتهای این فصل سؤالات پیشِ رویِ بر ساخت‌گرایی ارایه شده است.
«فراسوی چرخش فرهنگی» فصل پایانی کتاب است که به حضور احتمالات در عرصه تاریخ فرهنگی و پرداختن به عرصه‌های جدید اختصاص دارد. بازگشت به تفکرات کلاسیک‌ها یا بسط تاریخ فرهنگی جدید، عرصه‌ها و موضوعاتی که مورخان قبلا نادیده گرفته‌اند مانند تاریخ فرهنگی سیاست، خشونت، احساسات و ادارک در این بخش جای گرفته است.
تاریخ‌پژوهان معتقدند که باید پذیرفت که ضعف‌ها و مشکلاتی در پروژه تاریخ فرهنگی جدید وجود دارد، سه مشکل اساسی آن نخست در تعریف فرهنگ است که امروزه بسیار فراگیر و جامع‌شده، دوم در روش‌های تاریخ فرهنگی جدید و سوم مشکل پراکندگی و از هم گیسختگی است. همچنین مناقشات در باب تعریف فرهنگ با مناقشات در بابِ روش نیز پیوند دارد.
چاپ نخست کتاب «تاریخ فرهنگی چیست؟» در ۱۹۲ صفحه با شمارگان ۱۵۰۰ نسخه و بهای ۴۵۰۰۰ ریال به کوشش پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان این حوزه قرار گرفته است.
نظراتی كه به تعميق و گسترش بحث كمك كنند، پس از مدت كوتاهی در معرض ملاحظه و قضاوت ديگر بينندگان قرار مي گيرد. نظرات حاوی توهين، افترا، تهمت و نيش به ديگران منتشر نمی شود.
