مقدمه
استفاده از خطوط هوايي به دليل سريع بودن ، صرفه جويي در وقت و زمان و ايمني بالا، داراي مزيتهاي فراواني است. گرچه سفرهاي هوايي در جهان از ايمنترين نوع سفرها شناخته شده، اين مساله در کشور ما رنگ و بوي ديگري دارد. نگاهي به آمار سوانح هوايي در تاريخ هوانوردي کشورمان مويد اين نکته است که صنعت هوانوردي ايران با مشکلات متعددي مواجه است که حتي به رغم سابقه طولانيتر نسبت به خطوط هوايي کشورهاي همسايه، جايگاه آن را در رتبه پايينتري نسبت به آنان قرار داده است. در 29 سال گذشته سوانح هوايي به طور متوسط سالي يکبار در کشورمان خانوادههاي زيادي را داغدار کرده است، مدتي وقت و توان مردم و مسئولان اجرايي را به پيگيري علل سانحه و احياناً مجازات خاطيان و تسلاي خاطر بازماندگان و... مشغول داشته و... اما تکرار حادثه همچنان قرباني ميگيرد ....
24 تير 88 شاهد يکي از دلخراشترين اين سوانح بود که کشته شدن 168 نفر از جمله اعضاي تيم ملي جودوي نوجوانان کشورمان را رقم زد.
اين گزارش مروري بر مهمترين سوانح هوايي کشور در مقايسه با آمارهاي جهاني دارد و به بررسي جايگاه هوانوردي ايران در منطقه و جهان ميپردازد. برخي جزئيات اطلاعات در جداول نيامده است که با وجود پيگيريهاي متعدد، منبعي که اين جزئيات را در اختيار داشته باشد، يافت نشد.
آمار سوانح هوايي در ايران از 1359 تا 1388
بر اساس آمار شبکه ايمني هوانوردي، يک هزار و ??? سانحه هوايي در ميان هواپيماهاي ايران رخ داده است که بين پنجاه تا هفتاد سانحه آن مرگبار بودهاند. (خبرگزاري مهر، /11/87)
از اين تعداد تقريباً ?? حادثه پيش از انقلاب (از سال ???? ميلادي) در آمار شبکه ايمني هوانوردي ثبت شده است.
وضعيت شرکتهاي هواپيمايي ايران در خاورميانه و جهان
سايت ردهبندي اطلاعات سوانح هوايي، براساس سه مولفه تعداد پروازها، تعداد سوانح پروازي و تعداد تلفات و كشتههاي انساني در اين سوانح اقدام به رتبهبندي شرکتهاي هواپيمايي مختلف ميکند . در تازهترين گزارش اين سايت در فاصله سال 1988 تا دسامبر 2007 ميلادي(1367 تا 1386 شمسي)، شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران "هما" ( معتبر ترين شرکت داخلي ) با 4 سانحه مرگبار در اين مدت؛ به عنوان سانحه ساز ترين شركت هواپيمايي بين 12 شركت هواپيمايي منطقه خاورميانه و آفريقا اعلام شد. بر اساس همين گزارش كمترين ميزان سوانح در اين ليست مربوط به شركت هواپيمايي Emirates Airline است كه در اين مدت هيچ سانحه مرگباري نداشته است. اين 12 شركت هواپيمايي عبارتند از: Emirates AirLine ، EI AI، Royal Jordanian،Kuwait AirWays ، Air Zimbabwe، Oman Aviatoin، Saudi Arabia Air Line ،South African Airways ، Royal Air Maroc،Egypt Air و Iran Air.
در اين گزارش همچنين از مجموع سقوط هوايي منجر به مرگ، دو سانحه متعلق به پرواز ايران اير و سه سقوط هواپيما مربوط به شرکت تابعه آن يعني ايران اير تور بوده است. (فردا، 11/2/85)
بر اساس همين گزارش، هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (ايران اير) از ميان ?? خط هواپيمايي مورد بررسي از لحاظ ايمني در جايگاه هشتاد و هفتم قرار گرفته است.
موسسه تحقيقاتي اسکايترکس که از معتبرترين موسسات رتبه بندي شرکتهاي هواپيمايي دنياست و به اين
شرکتها از يک تا پنج ستاره به دليل کيفيت خدمات اختصاص ميدهد، هنوز هيچ ستارهاي به شرکت هما اختصاص نداده است.
اين موسسه در حال حاضر 264 شرکت هواپيمايي دنيا را سالانه رتبه بندي ميکند. شرکتهاي هواپيمايي دنيا را در شش رده طبقهبندي کرده است که شامل يک تا پنج ستاره و طبقه بندي نشده است. پنج ستاره ها شرکتهايي هستند که کيفيت خدمات بسيار عالي دارند و يک ستارهها هم شامل شرکتهايي هستند که عملکرد بسيار ضعيفي دارند. مابقي هم بين اين دو رده طبقه بندي ميشوند.
تعداد ستارههايي که اين موسسه به شرکتهاي هواپيمايي دنيا اختصاص ميدهد، براساس استاندارد و کيفيت خدماتي است که اين شرکت ها به مسافران خود ارائه ميکنند. بر اين اساس از مجموع 264 شرکت هواپيمايي دنيا، 220 شرکت از يک تا پنج ستاره دريافت کردند و 44 شرکت نيز يا براي دريافت ستاره هنوز ثبت نشدهاند، يا قبلاً ستارهاي داشته و از دست داده اند يا هنوز شايستگي دريافت ستاره را کسب نکرده اند. "هما " از جمله شرکتهايي است که هنوز شايستگي لازم براي اخذ يک ستاره را هم پيدا نکرده است. بنابراين گزارش از مجموع 264 شرکت هواپيمايي دنيا، شش شرکت که کيفيت خدمات بسيار عالي دارند و پنج ستاره کسب کردند، شامل سنگاپور ايرلاين، قطر ايرويز، مالزيا ايرلاين، آسيانا ايرلاين، کينگ فيشر ايرلاين و کاتي پسيفيک هستند. 34 شرکت هواپيمايي دنيا چهار ستارهاند و از نظر کيفيت ارائه خدمات در رده خوب ارزيابي ميشوند. شرکتهاي هواپيمايي ايرفرانس، بريتيش ايرويز، امارات، گلف اير، چاينا ايرلاينز، ژاپن ايرلاينز، کورين اير و ترکيش ايرلاينز از جمله اين شرکتها هستند.
موسسه تحقيقاتي اسکاي ترکس، 135 شرکت هواپيمايي دنيا را در رده سه ستاره که کيفيت خدمات متوسطي دارند، طبقهبندي کرده است و شرکتهاي زيادي از آسيا، اروپا، آمريکا و حتي آفريقا در اين رده قرار گرفتهاند. 44 شرکت هواپيمايي دنيا نيز دو ستاره از اين موسسه تحقيقاتي کسب کردهاند که از کشورهاي سوريه، يمن، ترکمنستان ازبکستان، اوکراين، تايلند تاجيکستان سودان، نپال، غنا، قبرس، زيمبابوه بلغارستان، ارمنستان، کوبا، الجزاير مالاوي، سنگال، اسلواکي و هند هستند.
بنابراين گزارش، شرکت هواپيمايي ماهان هم که يک شرکت خصوصي از جمهوري اسلامي ايران است، موفق به دريافت دو ستاره از اين موسسه تحقيقاتي شده است. اين موسسه به شرکت هواپيمايي ايرکوريو نيز يک ستاره اختصاص داده است که تنها شرکت تک ستاره در دنياست.
يکي از مهمترين ابزار رتبه بندي اين موسسه که از يک تا پنج ستاره به شرکت هاي هواپيمايي اختصاص ميدهد، نظرسنجي از مسافران شرکتهاي هواپيمايي است. نظرسنجي «اسکاي ترکس» از مسافران شرکت هواپيمايي "هما" نشان ميدهد که اين شرکت در جايگاه مناسبي قرار ندارد. (روزنامه سرمايه، 14/7/87)
به علاوه، به گفته سعيد مجتهدي، کارشناس صنعت هوانوردي، ميانگين عمر هواپيماهاي ايران حدود 20 سال است، در حالي كه اين رقم در كشورهاي خاورميانه، اروپايي و شرق آسيا 10 سال و در آمريكا 8 سال است. اين موضوع صنعت حمل ونقل كشور را بسيار آسيب پذير كرده است. (همشهري، 15/5/85)
پيامدهاي کاهش ضريب ايمني پروازهاي ايران
کارشناسان معتقدند تعداد سوانح هوايي پيش آمده در ايران در مقايسه با تعداد پروازها، گوياي عقب ماندگي و عدم امنيت خطوط پروازي كشور است. به زعم آنان ناامن شدن خطوط پروازي ايران نتايج منفي بيشماري را بر اقتصاد كشور و نيز اقتصاد گردشگري در پي دارد. از جمله:
- كاهش تردد هوايي در كشورمان براي توقف و يا سوختگيري
- كاهش مسافرتهاي هوايي به كشور كه نتيجه آن پايين آمدن امنيت هوايي و گران شدن مسافرت هوايي به ايران است. (فردا نيوز؛ 11 شهريور 1385)
آمار سوانح هوايي در جهان
به گزارش ايسنا، سخنگوي سازمان بينالمللي امنيت پرواز در مصاحبهاي با خبرگزاري آسوشيتدپرس، گفت: از سال 1977 ميلادي تا 2009 ميلادي( 1357 تا 1388 شمسي)، 17 سانحه هوايي در طول تاريخ صنعت هواپيمايي در نقاط مختلف دنيا به وقوع پيوسته كه اين تعداد جزو بدترين و مرگبارترين سوانح محسوب ميشوند.اين مقام مسئول خاطر نشان كرد: طي اين 32 سال در كشورهاي جهان، پنج هزار و 248 نفر جان خود را از دست دادند.
بنا براين گزارش، طي اين مدت پنج هزار و 248 نفر در جهان جان خود را در سوانح هوايي از دست دادهاند که با احتساب 168 کشته حادثه اخير سقوط هواپيما در قزوين اين رقم به 5416 نفر ميرسد که متاسفانه در مقايسه با آمار کشته شدگان سوانح هوايي کشورمان در 29 سال گذشته (1610 نفر) ميتوان گفت که سهم کشورمان از تلفات سوانح هوايي به نسبت کل جهان نزديک به 30 در صد است.
همچنين به گزارش سرمايه، تعداد کشته شدگان سوانح هوايي در هفت سال گذشته سه هزار و 496 نفر است که 795 نفر آنها در سوانح هوايي ايران جان سپردهاند، بنابراين حدود 23 درصد از کشته شدگان سوانح هوايي در هفت سال اخير مربوط به سوانح هوايي ايران است.
اين در حالي است که آمار سازمان جهاني هواپيمايي غيرنظامي (ايكائو) نشان ميدهد كه ايران در مقايسه با كشورهاي همسايه نيز، بيشترين ميزان سوانح هوايي را به خود اختصاص داده است.
نکته قابل توجه آن که كشورهايي نظير قطر، كويت، سوريه و عمان تاكنون هيچ كشتهاي را در سوانح هوايي خود نداشتهاند. از سوي ديگر با وجود آنكه ميزان پروازهاي انجام شده در كشورهايي چون تركيه، امارات و بحرين بيش از پروازهاي ايران است، اين كشورها در مقايسه با ايران تلفات جاني کمتري را در سوانح هوايي خود تجربه كردهاند. (فردا نيوز ؛ 11/6/ 1385 )
به لحاظ ايمني پرواز، در ايران در 20 سال گذشته به طور متوسط 40 نفر در طول سال در سوانح هوايي كشته شدهاند كه اين آمار ايمني پروازي ما را نسبت به كشورهاي توسعه يافته در معرض خطر قرار ميدهد بطوري كه ضريب ريسك پروازي در ايران 10 برابر كشورهاي توسعه يافته است.
در حمل و نقل بار و مسافر نسبت تعداد افراد كشته شده در يك سانحه هوايي نسبت به تعداد مسافران در مسافت طي شده در يك زمان مشخص شاخص تعيين ايمني در يك كشور يا منطقه است. لذا هدف ايكائو (سازمان جهاني هواپيمايي) اين بوده است كه در سال 2006 ضريب ايمني، 5 ضرب در 10به توان منفي 9 بشود، يعني به ازاي هر يك ميليارد مسافر، پنج نفر تلفات جاني داشته باشند كه بسياري از كشورها از اين شاخص عقبتر هستند. رييس پژوهشكده استاندارد و حقوق دانشكده هوا و فضا در اين خصوص اظهار مي دارد: با اينكه در 20 سال گذشته بطور متوسط 40 نفر در سال تلفات داشتهايم اما هنوز نميدانيم مسافراني كه با هواپيماي نظامي جابه جا مي شوند را هم جزو اين آمار قرار دهيم يا نه ؟ امريكا افراد نظامي خود را با پرواز مسافربري جابه جا مي كند در حالي كه افراد غيرنظامي در ايران با پرواز نظامي جابه جا مي شوند آن هم در مسيري كه روزانه حداقل پنج پرواز بين دو فرودگاه
بينالمللي در جريان است.
مقايسه آماري ميزان سوانح در كشورهاي مختلف نشان مي دهد كه ميزان سوانح در ايران حتي از كشورهاي خاورميانه هم بيشتر است در حالي كه اين آمار در امريكا 4 درصد، آفريقا 14 درصد، استراليا صفر، چين 5 درصد و خاورميانه 2/4 درصد است . همچنين نسبت ايمني ما نسبت به كشورهاي توسعه يافته 4 درصد بوده در حالي كه اين رقم در اروپا 4 صدم درصد است و اين يعني اينكه ضريب ريسك پروازي در ايران 10 برابر كشورهاي توسعه يافته است اما با اين حال ضريب حمل و نقل هوايي در كشور بيشتر از حمل و نقل جاده يي و ريلي بوده و در مقايسه با نرم جهاني نيز 100 برابر از آفريقا ايمن تر است. (اعتماد؛ 3/2/85)
مهمترين علل سوانح هوايي در ايران
کارشناسان مهمترين علل سوانح هوايي طي سالهاي اخير در ايران ؛ را چنين عنوان ميکنند:
- تحريمهاي آمريکا و ناتواني شرکت هاي دولتي و خصوصي ايران در بازسازي و يا نوسازي ناوگان خود طي سه دهه پس از انقلاب
- سوء مديريت و ناتواني مسئولان صنعت هوايي کشور
- تاسيس خطوط هوايي متعدد بدون استانداردهاي سختگيرانه؛ درنتيجهي مديريتهاي غيرمتخصص بر صنعت هوايي کشور
- رواج ديدگاه کاسبکارانه در خريد و اجاره هواپيماهاي فرسوده روسي و بوئينگهاي قديمي
- تغييرات مستمر در وزارت راه و صنعت هوايي کشورمان
- سايه انزواي بين المللي بر کشورمان و ناتواني در دستيابي به تکنولوژي مدرن هواپيمايي جهان
- عدم تحقق برنامه چهارم توسعه، که بر اساس آن بايد تا پايان برنامه ، 60 فروند از هواپيماهاي ناوگان هوايي كشور از دور خارج مي شد.
- فقدان برنامه ريزي و برنامههاي كوتاه مدت و مقطعي
- خطاي انساني: اغلب سوانح هوايي در ايران به دليل خطاي خلبان و نيروي انساني گزارش شده است كه اگر بپذيريم اين گونه است، اين خطا با نصب تجهيزات پيشرفته راداري در داخل هواپيماها و فرودگاهها قابل اصلاح است. از اين رو كارشناسان ميگويند در دنيايي كه فناوري حرف اول را ميزند رشد تكنولوژي هوايي نيازمند نوسازي ساختار اداري و فني و بازنگري در ايجاد پوشش راداري در ارتفاعات پروازي است.
- از آنجا كه رادارها تجهيزاتي گران قيمت هستند و به نوعي شامل تحريم ميشوند، تنها تعداد اندكي از فرودگاه هاي كشور به اين نوع از سيستم راداري مجهز هستند. اين در شرايطي است كه تكنولوژي ساخت هواپيما در دنيا منحصر به چند شركت بزرگ است كه بوئينگ، ايرباس و شركت هواپيماسازي روسيه مهمترين آنها هستند. در اين باره رضا طوسي، كارشناس پرواز معتقد است: حتي هواپيماهاي دست دوم هم ايمن خواهند بود اگر سيستم هاي نظارتي با توجه به اولويت بندي فرودگاه هاي كشور افزايش يابند. او ميگويد: در حال حاضر تجهيزات فرودگاه مهرآباد در خاورميانه قابل قبول است، اما مشكل در نگهداري سيستمهاست كه شامل تامين قطعات يدكي از خارج كشور، تحريم ها و تاثيرپذيري مسايل فني از مسايل سياسي است. او بر اين باور است كه نگاه اقتصادي به صنايع هوايي نتيجه خوبي به همراه نخواهد داشت و ادامه ميدهد: با اينكه تجهيز فرودگاههاي كشور به تجهيزات كمك ناوبري بر اعتبار خطوط هوايي ميافزايد، برخي مسئولان بر اين باورند كه تجهيز فرودگاهها اقتصادي نيست .( سعيد مجتهدي، كارشناس صنعت هوايي)
- بررسيها نشان ميدهد بيش از ?? درصد سوانح هوايي دنيا ناشي از عامل انساني بوده و مسائل فني و محيطي تأثير كمتري در وقوع اين سوانح داشته است. (همشهري، 15/5/85)
جمع بندي
بر اساس آمار شبکه ايمني هوانوردي، يک هزار و ??? سانحه هوايي در ميان هواپيماهاي ايران رخ داده است که بين پنجاه تا هفتاد سانحه آن مرگبار بودهاند.
سهم کشورمان از تلفات سوانح هوايي به نسبت کل جهان نزديک به 30 در صد است.
بر اساس ردهبندي اطلاعات سوانح هوايي در فاصله سال 1988 تا دسامبر 2007 ميلادي(1367 تا 1386 شمسي)، شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران "هما" به عنوان سانحه ساز ترين شركت هواپيمايي بين 12 شركت هواپيمايي منطقه خاورميانه و آفريقا اعلام شد. (ايران اير) از ميان ?? خط هواپيمايي مورد بررسي از لحاظ ايمني در جايگاه هشتاد و هفتم قرار گرفته است.
در ايران در 20 سال گذشته به طور متوسط 40 نفر در طول سال در سوانح هوايي كشته شدهاند كه اين آمار ايمني پروازي ما را نسبت به كشورهاي توسعه يافته در معرض خطر قرار ميدهد بطوري كه ضريب ريسك پروازي در ايران 10 برابر كشورهاي توسعه يافته است.
اصل تحقيق در آرشيو آموزش و پژوهش موجود است.