داخلی صفحه یادداشت بینندگان آرشيو يادداشت

۳

گمانه های آینده پژوهانه درباره آینده داعش

بخش تعاملی الف - حسین ظفری*

کمتر کسی تصور می­‌کرد که پس از اعلام موجودیت گروه تکفیری – تروریستی داعش، این گروه بتواند با این سرعت توسعه پیدا کرده و دنیا را با چالش مواجه نماید.

به جرات می ­توان گفت که از بین گروه‌های تروریستی که در چند سال اخیر، در منطقه خاورمیانه ظهور کرده اند، گروه داعش یکی از خطرناک­ترین و پیچیده‌ترین گروه‌هاست که با وجود مقابله دولت و ارتش سوریه و همچنین مقاومت ها و تقابل ها در عراق و مقابله ائتلاف ­های مختلف منطقه ای و جهانی، همچنان در حال گسترش است.

این گروه تروریستی که در واقع یک گروه نظامی ـ نمایشی است، برای تحقق اهداف استکبار جهانی تشکیل شده است و طبیعی است بخشی از آینده پیش­روی این گروه، به رویکرد غرب در خصوص مسائل امنیتی خاورمیانه برمی­گردد.

شاهد این مدعا خاطرات «هیلاری کلینتون»، وزیر امور خارجه اسبق آمریکاست که اذعان می دارد «ما داعش را برای تقسیم خاورمیانه ایجاد کردیم». همچنین «ادوارد اسنودن» کارمند سابق آژانس امنیت ملی آمریکا در این باره می‌گوید: «سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا، انگلیس و رژیم صهیونیستی در شکل‌ گیری گروه موسوم به دولت اسلامی عراق و شام (داعش) نقش داشتند و در عملیاتی با نام «لانه زنبور» گروه داعش را تشکیل دادند.»

وی طبق اسناد فاش شده معتقد است گروه داعش برای حمایت از اسرائیل تشکیل شده است و هدف عملیات «لانه زنبور» تشکیل گروهی با شعارهای اسلامی است که تندروها را از سراسر جهان جذب کند و بر اساس اندیشه ‌های تکفیری، سلاح خود را به‌ سوی کشورهای مخالفِ موجودیتِ اسرائیل نشانه بگیرد.

از سوی دیگر، آینده بقدری پیچیده، آشوبناک و رمزآلود است که نمی­‌توان بطور قطعی بر شکل­گیری یک آینده مشخص پافشاری نمود. ترسیم دورنمای آینده همواره با عدم قطعیت همراه است، لذا آینده­‌پژوهان بجای نشان دادن یک پیش­ بینی متقن و دقیق، معمولاً با ارائه چندین آینده محتمل، ضمن جلوگیری از غافلگیری، آیندۀ مطلوب را نیز از میان آینده­‌های ممکن، معرفی می­‌نمایند.

به منظور درک بهتر آینده­‌های محتمل و پیش­روی داعش لازم است تا پیشران­ های اثرگذار بر حیات این گروه را شناسایی و مورد تحلیل قرار داد. در این راستا به نظر می­رسد که فاکتورهای «قدرت­مند شدن یا ضعیف شدن» گروه داعش از یکسو و عوامل «مورد پذیرش قرار گرفتن و عدم پذیرش» این گروه توسط بازیگران منطقه­‌ای و جهانی از سوی دیگر می­تواند تاثیر فراوانی بر آینده داعش داشته باشد.

در واقع فاکتورهای متعددی چون تحولات منطقه­‌ای، تغییر رویکردهای قدرتهای غربی، ائتلاف­های جدید با محوریت ایران و روسیه و یا هر عامل قابل تصور دیگری می­تواند موجب تاثیرگذاری بر چهار عامل فوق الذکر (قدرتمندشدن/تضعیف – پذیرش/عدم پذیرش) شود؛ بگونه­‌ای که ترکیب دو به دوی عوامل فوق، آینده داعش را رقم خواهد زد.

بر این مبنا تلاش می­شود تا همۀ آینده­‌های محتمل و فراروی این گروه در نظر گرفته شود و به تعبیری همۀ احتمالات آتی مشتمل بر ارائه چهار سناریوی پیش­‌بینانه و معرفی یک آینده مطلوب، افراز گردد.

* تثبیت لانۀ زنبور

از جمله موضوعاتی که می‌­توان احتمال آن را در نظر گرفت این است که از یکسو داعش بگونه­‌ای قدرتمند شود که دیگر نتوان آن را از حوزۀ جغرافیایی تحت تصرفش بیرون نمود و از سوی دیگر، این گروه توسط بیشتر کشورهای منطقه­ و برخی از قدرتهای جهانی به رسمیت شناخته شود و مشروعیت آنان بگونه­‌ای به افکار عمومی القاء گردد که تشکیل کشوری جدید تحت تسلط داعش را تسهیل نماید.

بالاخره یکی از اهداف آمریکائی­ها و غربی­ها از ایجاد فتنه­‌های خاورمیانه و برهم­ زدن تعادل این منطقه مهم، تجزیۀ کشورهای منطقۀ غرب آسیا و ایجاد کشورهای کوچک­تر و ضعیف­تر است. لذا ممکن است که اگر نقشۀ شوم غربی­‌ها تحقق یابد، یکی از همین کشورهای جدید التاسیس مد نظر غربی­ها، برای مدتی معین توسط داعش اداره شود.

طبیعی است که در این سناریو، بسیاری از معادلات فعلی منطقۀ غرب آسیا متفاوت و متغییر خواهد بود. در این سناریو ماموریت داعش ایجاد یک کشور جدید و تحویل آن به افراد نزدیک به غرب می­باشد؛ لکن روندهای موجود، شاخص­ه‌ایی مبنی بر شکل­گیری چنین آینده­ای را نشان نمی­‌دهد.

* بازیگر غیررسمی

در این احتمال، داعش بر خلاف میل باطنی بسیاری از کشورهای منطقه (اما با حمایت ابرقدرتهای جهانی)، تسلط بخشی از جغرافیای منطقۀ غرب آسیا را بدست گرفته و پدیدۀ داعش به عنوان یک بازیگر غیررسمی، در فضای جهانی و به ویژه در معادلات منطقۀ غرب آسیا نقش­ آفرینی منفی خواهد داشت.

البته این سناریو، سناریوی وضع موجود پدیدۀ داعش است که ممکن است در آینده نیز ادامه­ دار باشد. سوابق تاریخی دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که منطقه غرب آسیا به یک آزمایشگاه جهانی برای آزمایش درگیری‌های نیابتی تبدیل شده است.

منطقه پر است از سازمان‌ها و بازیگران غیردولتی مختلف که در حال مبارزه با یکدیگر هستند. در این سناریو، این پدیدۀ تروریستی، مانند گروه‌هایی چون طالبان و القاعده به عنوان ابزاری در اختیار ابرقدرت­های جهانی خواهد بود و موجب برهم زدن تعادل منطقه خواهد شد؛ چرا که یکی از راهبردهایی که آمریکایی ها برای کاهش هزینه های اقتصادی، تلفات انسانی و جلوگیری از فروپاشی اعتباری خود در بین مردم منطقه در چند سال اخیر اتخاذ کرده اند راهبرد منازعات کنترل شده است.

بر اساس این راهبرد غربی‌ها با مدیریت آمریکا، درگیری‌هایی را در مناطقی از جهان به راه می‌اندازند که دو طرف درگیری بطور بنیادی دشمن آمریکا و غرب محسوب می‌گردند اما به دلایل سطحی و واهی با یکدیگر اختلاف پیدا کرده و درگیر می شوند.

در این راهبرد، منازعات با دخالت غربی‌ها و آمریکایی‌ها به گونه ای هدایت می شود که منجر به پیروزی یا شکست قطعی هیچ یک از طرفین درگیر نگردیده و درگیرها ادامه می یابد. علاوه بر تقلیل قدرت دو طرف، باعث غافل شدن از دشمن اصلی شده و به این ترتیب امنیت آنها تأمین می گردد؛ همچنین بازار مناسبی برای ارائه تجهیزات نظامی آنها بوده و تجهیزات جدید خود را در این میادین آزمایش می کنند. درگیریهای سوریه و عراق در راستای همین راهبرد آمریکا قابل بررسی می­‌باشد. بر این اساس، به نظر می­رسد که این سناریو در دوره کوتاه مدت (حداکثر در ۵ ساله)، امکان تحققش بیشتر می‌باشد.

* فرار زنبورها

از جمله احتمالاتی که می­‌تواند به عنوان سناریوی ممکن مورد توجه قرار گیرد، این است که به دلایل مختلفی چون انقضای تاریخ مصرف این گروه برای غربی ها، توان این گروه تکفیری – تروریستی تضعیف شده و با توجه به جنایاتی که داعش طی چند سال اخیر انجام داده است، تنفر جهانی را برانگیخته و با عدم مقبولیت و پذیرش افکارعمومی جهانی مواجه شود.

در این شرایط، این گروه کاربردی برای ابرقدرتها نداشته و عمر سیاسی­‌اش در سراشیبی مرگ قرار خواهد گرفت. به نحوی که افرادی که ملحقش شده در عراق و سوریه، از این گروه جدا شده و منطقه را ترک خواهند نمود.

لکن به نظر نمی­رسد که با از بین بردن ساختار و سازمان داعش، تفکر و اندیشۀ خشونت­‌طلب آنان نیز حذف شود؛ بلکه این تفکر در لایه­‌های زیرین فکری افراد متمایل شده به این گروه باقی خواهد ماند و حتی ممکن است این تفکر و عقیده معوّج اسلامی، با یک جهش ژنتیکی، به یک ویروس خطرناک­تر تبدیل شود و دوباره (توسط استکبار جهانی) به جان جهان اسلام انداخته شود.

* مرگ تفکر داعشی

احتمال دیگری که برای آینده این سازمان مخوف، قابل تصور است، این است که همزمان با تضعیف­ شدن ساختار و سازمان داعش، تفکر و عقیده این گروه نیز به دلایل مختلف (همچون میزان خشونت و مغایر بودن با نگرش اسلام ناب)، مورد پذیرش افکارعمومی مسلمانان قرار نگیرد و به سمت انزوا میل کند.

در این خصوص شواهد و قرائن موجود همچون رواج اختلافات شدید طایفه‌ای و حزبی، سهم خواهی رهبران و نخبگان سیاسی، مداخلات خارجی، عدم وحدت در میان مذاهب اسلامی و گسست میان قومیت های مسلمان، نشان می­دهد که این جریان افراطی قابلیت بهره گیری از باورها و احساسات مذهبی مسلمانان را داشته و همچنان در این فضای آشوبناک تنفس خواهد کرد.

در پایان به منظور جمع­‌بندی مطالب فوق و جهت ارائه آیندۀ مطلوب، باید گفته شود که اگر شرایط به همین منوال ادامه پیدا کند، در آینده کوتاه مدت (افق ۵ ساله)، تغییری در وضعیت منطقۀ غرب آسیا به وجود نخواهد آمد و حتی ممکن است شرایط این منطقۀ حساس، وخیم­‌تر از گذشته شود.

با توجه به اینکه آینده از هم اکنون ساخته می­شود، می­‌بایست دستگاه‌های مسئول، تدابیر بلندمدتی را در کنار اقدامات فوری (که در حال انجام است) مد نظر قرار دهند تا ضمن جلوگیری از تحقق نقشۀ پیچیده غرب، آیندۀ مطلوب جمهوری اسلامی ایران و به تبع آن، آینده مطلوب جهان اسلام، شکل گیرد.

لذا با توجه به آنکه راهبرد جمهوری اسلامی ایران، همواره بر مدار وحدت بوده و خواهد بود؛ اگر بتوان بر نقاط مشترک میان مسلمان تاکید نمود؛ آنگاه می­توان فضایی به وجود آورد که فارغ از اختلافات کم ارزش قومی، قبیله­‌ای، مذهبی و دینی، همۀ مسلمانان را در زیر سایه اسلام متحد و یکپارچه نمود و آینده مطلوب را شکل داد.

البته لازمه این امر آن است که اعوجاج­‌های فکری و عقیده­‌ای بدنۀ مسلمانان و بازی­خوردۀ جریانات موجود در منطقه مرتفع شود و تفکر اسلام ناب محمدی (ع) در میان توده­‌های مسلمان بین الاذهانی گردد. در این زمینه به نظر می­رسد که این سناریو در بلند مدت قابلیت تحقق داشته باشد.

* دانشجوی دوره دکتری آینده پژوهی دانشگاه تهران - و پژوهشگر میهمان مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه