«روشنفکری دینی و چالش‌های جدید»

نویسنده: ابراهیم یزدی

ناشر: کویر، چاپ سوم 1396

280 صفحه، 21000 تومان

 *****

روزهای پایانی تابستان امسال، پس از سال‌ها مبارزه عاقبت از پا درآمد. دو سرطان که به جسم و جان او افتاده بودند بر او پیروز شدند. این شخصیت بزرگ ایران معاصر که از سال 1971 اقامت آمریکا را هم داشت در شهر ازمیر ترکیه درگذشت. آمریکا برای درمان به او اجازه ورود نداد. در کشورش نیز چندان وضعیت خوبی نداشت. او یکی از برجسته‌ترین و نامدارترین شخصیت‌های انقلاب اسلامی ایران بود، اما زندان‌هایش را بعد از انقلاب کشید. اگرچه دکترای داروسازی خود را از آمریکا گرفت، اما یک اسلام‌گرای تمام‌عیار بود و جایگاه او در کنار روشنفکران مسلمان قرار دارد. او یکی از پیشکسوتان و کهنه‌کاران جریان روشن‌فکری دینی بود که علاوه بر مباحث نظری در زمینه مبارزه و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی نیز کارنامه بسیار قطوری دارد. اغراق نیست اگر بگوییم ایشان در بالاترین سطوح سیاسی و اجتماعی جای داشت و شخصیتی بود که جهان نیز او را می‌شناخت. پس از درگذشت مهندس مهدی بازرگان (1286-1373) نیز تا آخر عمر رهبر جبهه نهضت آزادی ملی بود. با توجه به این مطالب می‌توان دکتر ابراهیم یزدی (1310-1396) را یکی از تجسم‌ها و تجلیات این جریان مهم معاصر به شمار آورد.

روشن‌فکری به مثابه یک جریان فکری خاص در دوره مدرن شکل گرفت. غالبا آن را به فرانسه قرن هجدهم ربط می‌دهند که حرکت انتقادی بزرگی در برابر حاکمیت مطلق دین در همه امور دنیوی بود. از این روی، نقطه شروع آن به نوعی ضدیت با دین تلقی می‌شد، اما در ادامه دچار دگردیسی‌هایی شد به حدی که حتی صورت دینی به خود گرفت و امروزه در کشورمان با جریان روشن‌فکری دینی مواجه هستیم. اما این امر بدین معنا نیست که در این زمینه هیچ ابهام و مناقشه‌ای وجود ندارد. برعکس، روشن‌فکری دینی خود یک مسئله بزرگ است که چیستی، ویژگی‌ها و احکام آن امروزه محل بحث و بررسی‌های طولانی است. در این‌باره طیف نظریات بسیار متنوع و گسترده است. برخی آن را یک مفهوم پارادوکسیکال یا خودمتناقض می‌دانند و برخی دیگر از آن به عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر سخن می‌گویند. در این میان نیز نظریات دیگری ارائه شده است. این ماجرا همچنان ادامه دارد. واضح است که علاوه بر منتقدان این جریان، خود روشن‌فکران دینی هم وارد این منازعات شوند. اما چیزی که این مناقشه را دشوار می‌سازد، سرشت خود جریان روشنفکری دینی است.

روشن‌فکری دینی یک جریان فکری گسترده است که ابعاد گوناگونی دارد؛ دینی، اجتماعی، سیاسی، فردی، اخلاقی و... . از این روی، نمی‌توان گفت همه روشن‌فکران به همه این جنبه‌ها پرداخته‌اند. طبیعی است که بیشتر روشن‌فکران، هر کدام، بر جنبه خاصی متمرکز شده‌اند. آثاری هم که در این زمینه نگاشته‌ و منتشر شده چنین وضعیتی دارند. به همین دلیل آشنایی با کلیت روشن‌فکری دینی در همه ابعاد آن کار ساده‌ای نیست. ویژگی و مزیت خاص این اثر نیز در همین جامعیت آن است. این کتاب در واقع مجموعه‌ای متنوع و خواندنی از مقالات، سخنرانی‌ها، گفتگوها و یادداشت‌های گوناگون دکتر یزدی است که مربوط به دهه هفتاد و اوائل دهه هشتاد است. ایشان به موضوعات بسیاری پرداخته که مهمترین آنها عبارتند از: سیاست، انقلاب اسلامی، حکومت دینی، حقوق بشر، جامعه مدنی، سکولاریسم، مشکلات جوانان، رابطه دین و دولت، جهان غرب و چالش میان سنت و مدرنیته. علاوه بر این‌که توصیف وضعیت این امور صریح و درخشان است، در همه موارد نگاهی تاریخی به مسائل وجود دارد و نویسنده تا جایی که امکان دارد به تاریخچه کوتاه امور اشاره می‌کند. همچنین از سایر کشورهای اسلامی نیز غافل نیست و تجربه‌های مشابه را ذکر می‌کند. از موارد جالب این کتاب می‌توان خاطرات شخصی و ماجراهای خاص دکتر یزدی را ذکر کرد که در لابه‌لای مطالب به آنها اشاره می‌کند.

این پرداختن همه‌جانبه به روشن‌فکری دینی برای وضوح بهتر و دفاع از سرشت حقیقی آن است، اما این امر مانع از این نمی‌شود که نویسنده روشنفکر برخی اشکالات این جریان را مطرح نکند. لذا علاوه بر انتقاد از مخالفان این جریان، نقدهای او شامل روشن‌فکری دینی هم می‌شود و آفت‌های جدی آن، همچون عدم انسجام و نداشتن پایگاه مردمی، را خاطرنشان می‌کند. لذا در این اثر آسیب‌شناسی جریان روشن‌فکری دینی را هم مشاهده می‌کنیم. طیف سنتی و بنیادگرای دینی از وحدت و انسجام بیشتری برخوردار بوده و پایگاهی مردمی آن نیز گسترده‌تر و بیشتر است. در هر صورت روشن‌فکری دینی خواهان تغییر و تحول اساسی در جامعه دینی است. برای این‌که چنین چیزی رخ دهد باید شرایطی فراهم شود. برخی از این شرایط بسته به خود این جریان است؛ یعنی باید ویژگی‌هایی پیدا کند تا موفق و کارآمد باشد. دکتر یزدی برخی از چنین مواردی را هم متذکر می‌شود.

یکی از نکات درخشان این اثر پیش‌بینی برخی از مشکلات و بحران‌های گوناگون امروزی است که دکتر یزدی بیش از بیست سال پیش به وضوح آنها را مطرح کرده بود. این موارد متعدد است و خواننده را به تامل وا می‌دارد که آیا دیگر پیش‌بینی‌های او نیز در آینده محقق خواهد شد؟