در دنیای امروز برخلاف گذشته جغرافیا و مرزهای جغرافیایی به یک مفهوم ذهنی تبدیل‌شده‌اند. مفاهیمی چون کشور و ملیت دچار تغییراتی بنیادین شده‌اند. حالا دیگر کشور بزرگی از انسان‌ها در کره‌ی زمین به وجود آمده است که نه زبان مشترکی دارند و نه پابند زمین مشترکی هستند.
یکی از اشتراکات کشورها در دنیای امروز پدیده مهاجرت است. کشور ما نیز طی دهه‌های گذشته علاوه بر این‌که خروج مهاجر داشته است پذیرای تعداد زیادی مهاجر نیز بوده است. مهاجران افغانستانی و عراقی و پاکستانی عمده‌ی مهاجران در طی چند دهه‌ی اخیر را شکل داده‌اند. ایران میزبان مهاجرانی از کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز بوده است. به‌طورکلی نقطه‌ی اشتراک مهاجران حاضر در ایران هم دین بودن آنان با مردم کشور ایران است. مهاجران افغانستانی و عراقی و پاکستانی و اقلیت‌های مهاجر اروپایی و آمریکایی همگی در دین اسلام با ما اشتراک دارند.
از طرف دیگر عامل مهم پیرامون سیاست‌گذاری در هر زمینه توجه به عرف و فرهنگ جوامع است؛ یکی از عوامل مهم سیاست‌گذاری در کشور ما نیز دین و نگاه دینی سیاست‌گذاران پیرامون مسائل مختلف است. در همین راستا در نوشته زیر به دنبال رویکردهای دینی نسبت به پدیده مهاجرت هستیم.
****
«هجرت» در زندگی بشر و پیشرفت علوم و به وجود آمدن تمدن‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای داشته و دارد. اسلام به‌عنوان آخرین دین الهی در ابعاد مختلف مسئله هجرت را مطرح کرده و بر آن پای فشرده است. قرآن در بیش از 14 آیه با عبارات مختلف دستور به هجرت داده است. اهمیت هجرت به حدی زیاد است که مبدا تاریخ اسلام مهاجرت پیامبر(ص) است.
- هجرت به‌عنوان یک دستور
قرآن گاهی با زبان ملامت، میگوید «مگر سرزمین خدا گسترده نبود، چرا دست به هجرت نزدید؟(2)» گاهی پاداش عظیم آن را گوشزد مینماید و میفرماید: «اَلَّذینَ امَنوُا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فی سبیل الله بِاَمْوالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ اَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ الله وَاوُلئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ»(3)؛ «آنان که ایمان آوردند و هجرت کردند و با اموال و جانهای خود درراه خدا جهاد کردند درجه بزرگ‌تری نزد خدا دارند و آن‌ها رستگارند.»
- هجرت به‌عنوان یک اولویت جهت بهبود
کسی که درراه خدا هجرت کند، نقاط امن فراوان گستردهای در زمین مییابد. «وَمَنْ یُهاجِرْ فی سبیل الله یَجِدُ فِی الارض مُراغَما کَثیرا وَسَعَهً...»(1)؛ «آن که در راه خدا هجرت کند، موضع‌های بسیار وسیعی در زمین مییابد.»
اما در قرآن دلایلی نیز برای مهاجرت آورده شده است که در ادامه به آن می‌پردازیم.
- هجرت برای فراگیری دانش
قرآن میفرماید: «وَما کانَ الْمُومِنُون لِیَنْفِرُوا کافَّهً فَلَوْلا نَفَر مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فی الدّین...»(3)؛ «شایسته نیست مومنان همگی (به‌سوی میدان جهاد) کوچ کنند؛ چرا از هر گروهی از آنان طایفهای کوچ [و هجرت] نمیکند تا در دین [و معارف و احکام اسلام [آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به‌سوی قوم خود، آن‌ها را بیم دهند؟»
در روایات به مسلمانان دستور داده‌اند که برای فراگیری علم اگر لازم باشد تا نقطههای دوردست همچون چین مسافرت و مهاجرت کنند. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمودند: «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّینِ(1)؛ علم کسب کنید اگرچه در چین باشد.»
در این هجرت خداپسندانه هزاران ملک طالب علم را مشایعت میکنند، چنان‌که پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله فرمودند: «مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ یَطْلُبُ عِلْما شَیّعَهُ سَبْعُونَ اَلْفَ مَلَکٍ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ(2)؛ کسی که از خانهاش برای کسب علم خارج میشود، هفتاد هزار ملک او را بدرقه میکنند و برای او استغفار مینمایند.»
- هجرت برای حفظ دین
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمودند: «مَنْ فَرَّ بِدینِهِ مِنْ اَرْضٍ اِلیَ اَرْضٍ وَاِنْ کانَ شِبْرا مِنَ الارض اِسْتَوْجَبَ الْجَنَّهَ(3)؛ کسی که برای حفظ دین و آئین خود از سرزمینی به سرزمین دیگر هجرت کند، استحقاق بهشت مییابد.»
- هجرت از دست ظلم ظالمان
قرآن میفرماید: «وَالَّذینَ هاجَرُوا فِی الله مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّءَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَهً»(4)؛ آن‌ها که مورد ستم واقع شدند، و به دنبال آن در راه خدا مهاجرت اختیار کردند، جایگاه پاکیزهای در دنیا به آن‌ها خواهیم داد.»
در قرآن کریم از زبان حضرت ابراهیم علیهالسلام (و بنا بر قولی از زبان لوط علیهالسلام )(1) میخوانیم: «وَقالَ اِنّی مُهاجرٌ اِلی رَبّی اِنّهُ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ(2)؛ و [ابراهیم] گفت: من به‌سوی پروردگارم هجرت میکنم که او عزیز و حکیم است.» ممکن است مراد از این هجرت یکی از انواع گذشته باشد؛ هجرت از دست ظالمان، هجرت برای حفظ دین... و یا مراد از آن همان ظاهر آیه باشد؛ یعنی، هجرت به‌سوی خداوند برای رسیدن به مقام نبوت یا مقام بالاتر و ... (3). و شاهد این مطلب این آیه است که : «اِنّی ذاهِبٌ اِلی رَبّی سَیَهْدینِ»(4)؛ «من به‌سوی خدای خودم میروم و او مرا هدایت خواهد کرد.»
از انواع هجرت، اهداف هجرت هم به دست میآید. گاهی هجرت برای کسب دانش و علوم است (یَطْلُبُ عِلْما)، گاهی به هدف حفظ دین (مَنْ فَرَّ بِدینِه مِن اَرضٍ...) و گاهی برای فرار از ظلم و ظالم (هاجَرُوا... من بعد ما ظُلموا) و گاهی برای رسیدن به خداوند (مُهاجِرٌ اِلی رَبّی) و زمانی برای فرار از گناه است (یَهْجُرُونَ السَّیِّئاتِ) و همه اهداف گذشته یا به نیّت خدا و (فی سَبیلِ اللّه) است یا برای غیر خدا. البته به‌استثنای دوم و پنجم که قطعاً جنبه خدایی دارد.
نکته جالب درباره مهاجرت پاداش الهی برای مهاجرین است؛ به عبارت بهتر مهاجرت در راه خدا نه‌تنها عیب نبوده بلکه یک مزیت دارای پاداش نزد خداوند در نظر گرفته‌شده است:
خداوند به‌عنوان پاداش هجرت ابراهیم علیهالسلام ، بعدازآن به او نعمت‌های بزرگی ازجمله؛ فرزندان لایق و شایسته که بتوانند چراغ ایمان و نبوت را در دودمان او روشن نگهدارند؛ در دودمان حضرت ابراهیم علیهالسلام نبوت و کتاب آسمانی قرارداد؛ پاداش دنیوی همچون نام نیک و لسان صدق فی الاخرین به او عنایت فرمود؛ در آخرت او را از صالحان، عطا فرمود.
از طرف دیگر شاهد نمونه‌های تاریخی از مهاجرین و قرار گرفتن آن‌ها در کنار پیامبر(ص) ازجمله سلمان فارسی و بلال حبشی هستیم که خود بیانگر شایسته‌سالاری و محوریت تقوا برای انسان‌ها در جامعه اسلامی است.
سخن پایانی
معیار برتری انسان‌ها طبق دین تقوای الهی است، لذا با توجه به بافت و فرهنگ دینی کشور، نگاه دینی می‌تواند به ما در تعیین راهبردهای کلیدی و تصمیم‌های کلان مربوط به مهاجران و امور مختلف زندگی آنان در جامعه‌ی ایران کمک کند. الگو قرار دادن آموزه‌های اسلام در مورد مهاجرت و مهاجران می‌تواند بسیاری از چالش‌ها و دوگانگی‌های موجود در سیاست‌های مربوط به مهاجران در ایران را مرتفع سازد.