شب گذشته معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با انتشار نامه ای تند و تیز اعلام کرد که از سمتش استعفا می دهد و در این نامه به شدت از وزیر بهداشت انتقاد کرد. حال سوال اینجاست که این استعفا را صرفا باید اختلاف سلیقه بین دو مدیر تعبیر کرد یا اینکه دلایل این استعفا فراتر از دلخوری های شخصی است؟
به گزارش الف، نقطه شروع این درگیری به حرف های اخیر سعید نمکی، وزیر بهداشت برمی گردد. او با انتقاد از وضعیت تحقیقات پزشکی در ایران، گفته بود: «در تمام دنیا منابع را در بخش تحقیقاتی صرف می کنند که نتیجه آن، راهکاری برای گشودن گرهی از نظام ارائه خدمت باشد. نظام تحقیقاتی دانشگاهی کشور در این راستا چه کرده است؟ در مورد کووید۱۹، یک مدل به بنده بدهید که پیش بینی ها درست بوده باشد. حتی یکی از پیش بینی ها هم درست نبوده است.»
او انتقاد کرد: «۹۸ درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می شود که به کار نمی آید. به شدت به روند تحقیقات نظام سلامت، انتقاد دارم. نامه بنده به دکتر ملک زاده در روزهای اول شیوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که ۱۰ آیتم تعیین شده، اما یکی از آنها تاکنون جواب نداده است. کدام وزیر کم خرد با چنین یافته های شکسته ای می تواند بخش سلامت کشور را اداره کند؟ اصلا نباید بر یافته هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می شود، کار و اعتماد کرد. این تخمین ها تاکنون درست نبوده و ۱۰ مدل اپیدمیولوژیک به من دادند که هیچ کدام صحیح نبوده است و برای هیچ اقدامی مناسب نبود.»
قابل پیش بینی بود که رضا ملک زاده، معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت نسبت به این اظهارنظرها موضع گیری کند، اما انتظار نمی رفت که این واکنش در حد استعفا و آن هم با انتشار چنان نامه تندی خطاب به وزیر بهداشت باشد.
او در نامه ای آتشین و در پاسخ به انتقادات وزیر بهداشت گفته است: «بدین وسیله مراتب استعفای خود از مسئولیت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت را به دلایل زیر اعلام می‌دارم. ابتدا مدیریت بسیار غلط، پرنقص در پاندمی کرونا که به دلیل عدم مشورت و توجه شما به توصیه ها و هشدارهای متخصصان و محققان نظام سلامت، موجب تلفات انسانی بسیار در ایران شده است و در عین حال مدعی درس «مدیریت بحران کرونا» دادن به سایر کشورها هستید. همچنین اظهارات غير علمي و ناشی از شتابزدگی جناب عالی در مورد تولید واکسن ایرانی کرونا که هنوز در حال طی مراحل اولیه بوده و شما مدعی معرکه گرفتن برای تولید آن شده اید. همچنین ادعاهای بی اساس جناب عالی و سازمان غذا و دارو در خصوص موثر بودن داروهای گیاهی که به اعتقاد این جانب بدون هیچ مبنای علمی و پژوهشی و مطالعات بالینی کافی صورت گرفته و همچنين دفاع و اقدام جناب عالی از ادغام طب سنتی در نظام شبکه بهداشت و درمان کشور که می تواند شبکه بهداشت و درمان ایران را ناپایدار و در دراز مدت تضعیف کرده و مردم را از حقوق خود در بهره مندی از درمانهای پیشرفته پزشکی مدرن محروم سازد. دلیل دیگر استعفا نیز عدم درک درست شما از تحقیق و پژوهش و اهمیت آن و نیز نادیده گرفتن تمام فعالیتهای علمی و پژوهشی محققان علوم پزشکی طی هفت سال گذشته است که در سخت ترین شرایط تحریم و امکانات بودجه‌ای، به بالاترین سطح تولیدات کمی و رشد کیفی و استناد به مقالات نسبت به گذشته رسیده اند.»
استقبال برخی دانشمندان سلامت از استعفای معاون وزیر
ملک زاده خودش هم قبلا در دوران ریاست جمهوری مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان وزیر بهداشت فعالیت کرده و همچنین در دوران صدارت دکتر حسن هاشمی، وزیر قبلی بهداشت نیز در همین پست معاونت تحقیقات مشغول به کار بود. درواقع او با تغییر وزیر بهداشت، در سمتش ابقا شد. او خودش هم سابقه زیادی در حوزه های پژوهش های علمی بخصوص در حوزه گوارش دارد. به نظر می رسد او از اینکه این چنین به شکل علنی مورد انتقاد شدید قرار گرفته، بسیار برآشفته شده است.
کیانوش جهانپور، مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت، تلویحا از موضع معاون وزیر بهداشت انتقاد کرده و همگان را به رعایت اعتدال دعوت کرده است. او عنوان کرده است: « نوآوری، علم و فناوری، طب سنتی و مکمل، سلامت، مقابله مبتنی بر شواهد با کرونا، جملگی میان دولبه مقراض افراط و تفریط، نفی و انکار، خصلت ها و منیت ها گرفتار است، اما بر سبیل اعتدال می مانیم و به یکسو کشانده نخواهیم شد. در طریقت ما کافریست رنجیدن!»
در این بین، برخی دانشمندان حوزه پژوهش های پزشکی نیز از رفتن دکتر ملک زاده استقبال کرده و آن را به نفع حوزه تحقیقات و فناوری دانسته اند. دکتر موید علویان، چهره شناخته شده نظام سلامت و دانشمند برتر منتخب فرهنگستان علوم پزشکی ایران نیز از این استعفا استقبال کرده و گفته است: «حوزه پژوهش باید به نیازها پاسخ درست و سریع بدهد، اما تا به حال نتوانسته راهنمای دقیقی باشد. تشکیل اطاق مستندساز متشکل از افراد مرتبط برای جمع آوری مستندات علمی که شبانه روزی کار کنند و تجارب دنیا را به سیاستگزاران در دولت و وزارت بهداشت منعکس نمایند تا اشتباهات کمتری صورت گیرد، باید جزو اولویت‌های مهم باشد.»
او از نحوه توزیع بودجه های پژوهشی نیز انتقاد کرده و خطاب به وزیر بهداشت گفته است: «حال که تغییری مثبت در وزارت بهداشت ایجاد شده، آن را بارقه نوری در تاریکی آنچه در سال‌های اخیر رخ داده می دانم و از حضرتعالی تقاضا دارم به جای پاسخ دادن به ادعاهای واهی مطروحه، نسبت به تشکیل "کمیته عالی" بررسی عملکرد معاونت محترم تحقیقات و فن آوری، تضاد منافع در شرکت های دارویی وابسته و ارتباط آن با فرضیه موثر بودن داروی سووداک در درمان کرونا و آسیبهایی که مردم از این طریق متحمل شدند، جهت گیری تحقیقات علوم پزشکی و توزیع بودجه های پژوهشی در مراکز کشور و عدم توجه به الگوهای اخلاق در پژوهش، ضمن بررسی دقیق تمام اسناد و اقدامات انجام شده بتوانید به حقایق لازم دست یابید تا ان‌شاءالله در آینده از بروز این موارد پیشگیری شود.»
تاثیر استعفای معاون وزیر بر حوزه تحقیقات پزشکی
برخی دیگر از کارشناسان نظام سلامت تاکید دارند که استعفا در شرایط فعلی نمی تواند دردی از مشکلات تحقیقات پزشکی در ایران دوا کند و نوعی شانه خالی کردن از مسئولیت است.
دکتر رضا توانخواه، کارشناس علوم آزمایشگاهی که سال ها در حوزه پژوهش های پزشکی فعالیت کرده است، در گفتگو با الف به وضعیت پژوهش های پزشکی در ایران و تبعات استعفای معاون وزیر می پردازد و می گوید: «وضعیت تحقیقات پزشکی در ایران، نه به آن سیاهی است که وزیر بهداشت ترسیم کرده و نه آن شرایط عالی است که معاون وزیر بهداشت توصیف کرده است. ما یک صدم بودجه های تحقیقات پزشکی در کشورهای توسعه یافته را هم نداریم و در این شرایط نباید انتظار معجزه داشت. البته با همین دست خالی و با وجود تحریم ها، کشور ما توانسته است در برخی حوزه های تحقیقات پزشکی مثل درمان ناباروری، قلب و عروق، پیوند اعضا و علم ژنتیک به دستاوردهای مهم و عملیاتی برسد.»
او یادآور می شود: «برخی تحقیقات پزشکی در ایران، بدون کاربرد رها می شود و نتایج آن هم در سطح تئوری و ارائه مقاله باقی می ماند. نحوه توزیع بودجه های پژوهشی نیز عادلانه نیست. اینها انتقادات برحقی است که اغلب پژوهشگران نسبت به آن گلایه مندند. در عین حال استعفا در شرایط خطیر فعلی، کمکی به حوزه تحقیقات نمی کند. با توجه به عمر کوتاه باقی مانده از دولت فعلی، هر معاون تحقیقاتی هم که منصوب شود، نمی تواند در این مدت کوتاه باقیمانده، تغییر و تحولی در این عرصه ایجاد کند.»
همچنین دکتر علیرضا عطاریان، متخصص میکروبیولوژی که سال ها در حوزه درمان بیماری های عفونی تحقیق کرده است، در گفتگو با الف تاکید می کند: «تشکیل کمیته های علمی قوی متشکل از اساتید مطرح در حوزه پژوهش های پزشکی می تواند موجب ارتقای این حوزه شود. این اتفاق باعث می شود که استعفای یک فرد و حتی تغییر دولت نتواند تاثیری در برنامه های بلندمدت حوزه های پژوهش پزشکی داشته باشد. این روزها ما نیاز داریم که خرد جمعی برای پیشبرد حوزه تحقیقات پزشکی، بیشتر جدی گرفته شود.»
او خاطرنشان می کند: «هیچ فردی نمی تواند دستاوردهای حوزه پژوهش های پزشکی در ایران را نادیده بگیرد و یا اینکه آن دستاوردها را به تلاش خود نسبت دهد. هر دو دیدگاه غلط است. مجموعه دانشمندان ایرانی در طی چند دهه اخیر توانسته اند که حوزه پژوهش پزشکی را ارتقا دهند که این موضوع هم ارتباط چندانی به شکل مدیریت در معاونت تحقیقات وزارت بهداشت ندارد، بلکه بیشتر محصول اراده و دانش خود محققان ایرانی است. چه بسا اگر حمایت می شدند، نتایج بسیار شگفت انگیزتری را شاهد بودیم.»
گمانه‌زنی‌های پشت پرده یک استعفا
عده ای از منتقدان دکتر نمکی می گویند انتقاد وزیر بهداشت از کارکنان وزارتخانه خودش، شاید نوعی فرافکنی برای فرار از آثار مشهود موج سوم کرونا باشد. البته عده دیگری هم می گویند تغییر در هر مجموعه، یک امر ضروری است که می تواند آن مجموعه را احیا کند و به آن خون تازه ای تزریق کند. برخی دیگر از صاحبنظران نظام سلامت نیز با انتقاد جدی نسبت به استعفای دکتر ملک زاده، می گویند استعفای معاون وزیر در شرایط خطیر فعلی، نوعی شانه خالی کردن از نتایج مدیریت کرونا در 9 ماه گذشته است؛ به گونه ای که دکتر ملک زاده می خواهد در چند ماه مانده به پایان کار وزارت بهداشت، خود را مبرا از نتایج پیش آمده جلوه دهد.
منتقدان می گویند اینکه استعفای معاون وزیر را به عملکرد وزارت بهداشت در مدیریت پاندمی کرونا نسبت دهیم نیز تحلیل غلطی است، زیرا اگر چنین فرضی درست باشد، معاون وزیر باید قبل از انتقادات تند نسبت به نحوه عملکردش از سمتش استعفا می داد و نه اینکه دقیقا زمانی استعفا دهد که کارنامه کاری اش مورد انتقاد قرار می گیرد.
به هر حال هرکدام از این فرضیه ها که غلط یا درست باشد، باید دید که در چند ماه باقیمانده تا پایان دولت فعلی، آیا حوزه پژوهش پزشکی با رفتن معاون تحقیقات دچار دگرگونی می شود و یا اینکه در بر همان پاشنه سابق خواهد چرخید.