فرهیختگان: اقتصاد و بازارهای جهانی هرروز شاهد تغییرات و دگرگونی‌های گسترده‌ای است و تحولات تازه‌ای را تجربه می‌کند. هریک از این تحولات بخش‌هایی از زنجیره تولید، توزیع و مصرف را دربر می‌گیرد. گاهی تحولی بر بیش از یک بخش و گاهی بر همه این بخش‌ها دارای اثرگذاری است.
یکی از مسائل موجود در بازارها در دنیا و نظام توزیع، مساله خرده‌فروشی است. وضعیت بازار خرده‌فروشی در قرن اخیر نشان‌دهنده تحولات گسترده‌ای در این بازار بوده است. یکی از مهم‌ترین تحولات در بازار خرده‌فروشی، پیدایش فروشگاه‌های زنجیره‌ای بوده است به‌طوری که اکثر خرده‌فروشان در کشورهای به‌اصطلاح توسعه‌یافته به شکل فروشگاه‌های زنجیره‌ای هستند تا جایی که به‌عنوان مثال حدود 90درصد از بازار خرده‌فروشی آلمان دراختیار فروشگاه‌های زنجیره‌ای است.
در ایران در دهه 70، راه‌اندازی فروشگاه‌های زنجیره‌ای با الهام از فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای دنیا که در کشورهای به‌اصطلاح توسعه‌یافته، سهم بسیاری را به‌خود اختصاص داده بودند، در دستورکار دولت قرار گرفت. از دهه80 و به‌خصوص دهه90 به این‌سو فعالیت موج جدیدی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای شکل گرفت که هدف تغییر و تحول در بازار خرده‌فروشان و اصلاح نظام توزیع در کشور را دنبال می‌کرد.
براساس آمار موجود سهم فروشگاه‌های زنجیره‌ای از بازار خرده‌فروشی چیزی در حدود ۱۵درصد است که بنابر اظهارنظر ابراهیم طلایی مسئول بازرسی اتحادیه کشوری فروشگاه‌های زنجیره‌ای به حدود 800شعبه در سراسر کشور می‌رسد. سهم بازار فروش اینترنتی و آنلاین خرده‌فروشی نیز حدود ۴ تا ۵درصد از کل بازار خرده‌فروشی است و چیزی حدود 80درصد بازار دراختیار خرده‌فروشان سنتی است. با توجه به رشد فزاینده و پرسرعت فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بازار خرده‌فروشی کشور، مساله رقابت آنها با دیگر بازیگران خرده‌فروشی به چالشی مهم در حوزه توزیع تبدیل شده است که دو مساله نحوه قیمتگذاری توسط آنها و تاثیر ورود فروشگاه‌های زنجیره‌ای بر حضور و اشتغال سایر بازیگران، سهم بسیاری را در پررنگ ساختن این چالش داشته‌‌اند.
قیمت‌های پایین و تخفیف‌های دوره‌ای
قیمت‌های پایین کالاها و اعمال تخفیف‌های دوره‌ای و همیشگی دو فاکتور مهم در فعالیت فروشگاه‌های زنجیره‌ای است که همین نحوه قیمتگذاری از طرفی منجر به رقابت روزافزون این فروشگاه‌ها در اعمال تخفیف‌ها و کاهش قیمت‌ها با یکدیگر شده و از طرفی دیگر جذابیت و رغبت بسیاری برای روی آوردن مصرف‌کنندگان به این خرده‌فروشان را ایجاد کرده است.
مهم‌ترین دلیل پایین بودن قیمت کالاها در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، وجود صرفه‌های به مقیاس در فعالیت این فروشگاه‌هاست. در توضیح این مطلب به‌طور ساده می‌توان گفت هزینه‌های یک بنگاه اقتصادی به دو هزینه متغیر و هزینه ثابت تقسیم می‌شوند. با افزایش حجم فعالیت بنگاه، نه‌تنها هزینه ثابت افزایش پیدا نمی‌کند، بلکه سرشکن شده و درنتیجه قیمت محصولات نیز پایین می‌آید. فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌علت حجم بالای فعالیت و فروش بالا، از این مزیت رقابتی نسبت به سایر فعالان خرده‌فروشی برخوردار هستند.
دلیل دیگر این اعمال تخفیف‌ها و قیمت‌های پایین، این است که فروشگاه‌های زنجیره‌ای در خریدهای خود از تولیدکنندگان و تامین‌کنندگان کالا، بدون واسطه با آنها ارتباط برقرار کرده و از آنان خرید می‌کنند. حذف واسطه‌ها منجر به کوتاه‌شدن زنجیره تامین و درنتیجه کاهش ملموس قیمت می‌شود. علاوه‌بر این ارتباط مستقیم فروشگاه‌های زنجیره‌ای با تامین‌کنندگان و تولیدکنندگان، باعث می‌شود این فروشگاه‌ها از تخفیفات گسترده‌ای ازسوی تولیدکنندگان بهره‌مند شوند.
البته برخی گزارش‌های میدانی حکایت از عقد قراردادهایی میان تولیدکنندگان و فروشگاه‌های زنجیره‌ای دارد که چندان برای تولیدکنندگان رضایت‌بخش نبوده‌اند. دلیل این امر آن است که با رشد روزافزون فروشگاه‌های زنجیره‌ای، روزانه بخش بیشتری از بازار خرده‌فروشی دراختیار آنها قرار می‌گرد. از طرفی دیگر تعداد برندهای این فروشگاه‌ها بسیار محدود و کم است. این امر موجب پیدایش انحصار تازه‌ای در بازار خرده‌فروشی با محوریت فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌شود. آنان از این قدرت بازاری خود استفاده کرده و شروط بسیاری را برای عقد قرارداد خرید از تولیدکنندگان وضع می‌کنند که مهم‌ترین این شروط اخذ تخفیف‌های گسترده از تولیدکنندگان برای خرید کالا است که طبق برخی گزارش‌های میدانی، گاهی این قراردادها با اعمال فشار قدرت بازاری عقد شده و تولیدکنندگان چاره‌ای جز پذیرش خواسته‌های این فروشگاه‌ها ندارند.
تهدید شغلی خرده‌فروشان سنتی در سایه ورود فروشگاه‌های زنجیره‌ای
یکی از چالش‌های ورود فروشگاه‌های زنجیره‌ای به بازار خرده‌فروشی، ایجاد تهدیدهایی برای ادامه اشتغال خرده‌فروشان سنتی و خلق فرصت‌های تازه برای افزایش اشتغال است. درباره تهدیدها، پیش‌بینی کارشناسان این است که به‌دلیل عدم توانایی رقابت خرده‌فروشان سنتی با فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌تدریج این خرده‌فروشان از گردونه رقابت خارج شده و فعالیت خود را در این بازار از دست خواهند داد و این امر موجب پیدایش بیکاری گسترده خرده‌فروشان سنتی خواهد شد، چراکه این خرده‌فروشان از طرفی توانایی رقابت با فروشگاه‌های زنجیره‌ای و از طرفی نیز توانایی تبدیل خرده‌فروشی سنتی خود به خرده‌فروشی به‌شکل فروشگاه‌های زنجیره‌ای را ندارند، زیرا احداث فروشگاه‌های زنجیره‌ای مستلزم هزینه‌‌کردهای بسیار و سرمایه‌گذاری با مبالغ بالایی برای راه‌اندازی است. هزینه‌هایی چون خرید، رهن و اجاره ملک تجاری برای مکان فروشگاه، هزینه بسیار تبلیغات و بازاریابی، پرداخت حقوق نیروی انسانی مورد نیاز برای انجام امور فروشگاه، دریافت مجوزهای گوناگون و... است که صاحبان خرده‌فروشی‌های سنتی از پس چنین هزینه‌هایی برنمی‌آیند و توان فراهم کردن چنین سرمایه‌ای را ندارند. البته باید توجه کرد خرده‌فروشان سنتی از مزیت رقابتی تعدد و تکثر و محلی‌بودن نیز برخوردار هستند؛ به این معنا که گاهی مصرف‌کنندگان نیازهای محدودی دارند که نهایت به یک یا چند کالای دم‌دستی محدود می‌شود یا نیازهای فوری‌ای که به‌دنبال رفع سریع آن هستند، لذا برای رفع این نیازها نیازمند به خرده‌فروشانی در دسترس آسان و سریع هستند که نیاز خود را رفع کنند و درحال حاضر این مزیت حتی با وجود گسترده‌شدن فروشگاه‌های زنجیره‌ای در دست خرده‌فروشان سنتی است و این امر خود باعث حفظ اشتغال خرده‌فروشان سنتی می‌شود. درکنار این تهدیدها، فروشگاه‌های زنجیره‌ای فرصت‌های شغلی تازه و ویژه‌ای را نیز خلق می‌کنند. نیازمندی این فروشگاه‌ها به نیروی انسانی گسترده مانند حسابدار، راهنمای مشتریان، انبارداری، پیک و... فرصت‌های جدیدی را برای اشتغال ایجاد می‌کند که می‌تواند بیکاری خرده‌فروشان سنتی را نیز جبران کند.
بایسته‌های آنچه پیش‌رو است
با توجه به اهمیت جایگاه فروشگاه‌های زنجیره‌ای در نظام توزیع و زنجیره تامین بازارها در جهان، وجود مشوق‌های بسیار برای ورود سرمایه‌گذاران به این صنعت و استقبال گسترده مصرف‌کنندگان از فروشگاه‌های زنجیره‌ای، به‌نظر می‌رسد پذیرش جایگاه وسیع و مهم این فروشگاه‌ها در بازار خرده‌فروشان امری اجتناب‌ناپذیر بوده و رشد روزافزون آنها در بازار خرده‌فروشی کاملا قابل پیش‌بینی است. بنابراین لازم است با به‌کارگیری سازوکارهای تنظیم‌گری بازار و فراهم‌سازی شرایط رقابت سالم، درکنار حمایت از بازیگران سنتی، میدان رقابت در بازار خرده‌فروشی را برای فروشگاه‌های زنجیره‌ای باز گذاشته و موجبات کارایی و بهره‌وری بیشتر این بازار را فراهم کرد. البته نباید غفلت کرد که این سازوکار بازاری، باید به‌گونه‌ای مورد تنظیم‌گری قرار گیرد که فروشگاه‌های زنجیره‌ای فرصت انحصار تازه‌ای در این بازار را پیدا نکنند و فضای رقابت مخدوش نشود.