زیر نظر: تورج دریایی
ترجمه: خشایار بهاری و محمدرضا جعفری
ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1400
568 صفحه، 200000 تومان
****
اگر چه مدتهاست که دیگر در جهان پژوهش و تألیف، به سرانجام رساندن یک تنه ی پروژه‌های بزرگ، چندان پرطرفدار نیست؛ اما در ایران کماکان انجام کارگروهی پاشنه آشیل بسیاری از ما محسوب می‌شود. با اینکه همه می دانیم، امکان ندارد کسی بر حوزه های مختلف و حتی بخشهای مختلف یک حوزه وسیع و مهم (همانند تاریخ یا فلسفه و...) احاطه کامل داشته باشد؟ خوشبختانه پروژه نگارش «تاریخ ایران آکسفورد» که توسط گروهی از پژوهشگران خارجی و ایرانی (گو اینکه اغلب آنها سالهاست از ایران مهاجرت کرده باشند)به انجام رسیده، نشان می دهد که ایرانی جماعت هم می تواند در کارهای گروهی مثال عمل کند. البته اغلب آنها در محیط های علمی و دانشگاهی خارجی پرورش یافته اند و از چهره‌های پیشرو در این دانشگاه‌ها هستند و اساسا با رویکردها و استاندارهای دیگری خوگرفته اند که می‌تواند الگوی ماهم باشد. به هر روی برای نوشتن تاریخ کامل ایران چنان که در دانشگاه آکسفورد تعریف شده و مسئولیت ویراستاری آن به تورج دریایی سپرده شده است؛ بهترین الگو همین است که هر بخش به یک نویسنده سپرده شود که در آن زمینه صاحب تخصص و نظر است.
«تاریخ ایران آکسفورد» که به تازگی توسط نشر نو با ترجمه خشایار بهاری و محمد رضا جعفری به بازار آمده، برپایه‌ی چنین ایده ای شکل گرفته است. کتابی که قرار است در عین اجمال، تاریخی کامل نیز باشد. بنابراین از دوران پارینه سنگی و ظهور شاهنشاهی هخامنشی آغاز شده و به پیروزی انقلاب ایران در سال 1357 می‌رسد.یکی از نخستین امتیازات محتوایی کتاب، به روز بودن آن است. متن اثر حاضر برخلاف اغلب کتابهایی از این دست که عمدتا تا فروپاشی شاهنشاهی در ایران و پایان حکومت پهلوی دوم، بیشتر پیش نیامده و معمولا به سالهای پس از انقلاب به دلایل مختلف نپرداخته یا از انتشارش صرف نظر می‌کردند؛ به سه دهه نخست انقلاب نیز می‌پردازد و تا انتخابات پرحاشیه‌ی سال 1388 و آغاز دومین دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد هم پیش می‌‌رود.
افزون بر نکاتی گفته شد، «تاریخ ایران آکسفورد» از تفاوت عمده دیگری نیز با آثار نوشته شده درباره تاریخ ایران برخوردار است. تفاوتهایی که بخشی از آنها ناشی از رویکردی است که در شکل گیری و تالیف این کتاب وجود داشته و هم چنین محتوای آن. تورج دریایی به عنوان ویراستار کتاب و کسی که نقش مهمی درشکل گیری کتاب داشته است، برای نوشتن درباره هر مقطع مهم از تاریخ ایران به سراغ چهره‌هایی رفته است که در این زمینه صاحب تالیف و شناخته شده بودند.
فی المثل در چنین کتابی، برای نوشتن بخشی که قرار است به تاریخ دوران قاجاربپردازد و روایتی موجز و درعین حال کامل و دقیق از آن دوران ارائه کند، چه کسی بهتر از منصوره اتحادیه نظام مافی را می توان سراغ گرفت که در این حوزه فراوان کار کرده است و اشراف زیادی بر حیات اجتماعی و سیاسی آن روز گار دارد. همچنین برای نوشتن فصل هفتم کتاب که به شاهنشاهی ساسانی اختصاص دارد، خود تورج دریایی قلم بدست گرفت است که در این دوره از تاریخ ایران تخصص ویژه او محسوب می‌شود. باید افزود که دریایی استاد کرسی هاورد سی . باسکرویل در حوزه تاریخ ایران و جهان ایرانی و رئیس «مرکز ساموئل م. جردن در مطالعات و فرهنگ ایرانی» در دانشگاه کالیفرنیا دراروین است.
به هر روی این کتاب از 16 فصل تشکیل شده است که عناوین فصول و نویسندگان آن بدین قرار است: فلات ایران از دوره پارینه‌سنگی تا برآمدن شاهنشاهی هخامنشی (کامیار عبدی)، ایلامی‌ها (دانیل تی. پاتس) جامعه اوستایی (پروتس اوکتور شروو)، شاهنشاهی پارسی هخامنشی (علیرضا شاپور شهبازی)، ایران در زمان اسکندر و سلوکی‌ها (اوانگلوس ونتیس)، شاهنشاهی اشکانی (ادوارد دابروا)، شاهنشاهی ساسانی (تورج دریایی)، ایران در آغاز دوره اسلامی (مایکل گرگوری مارونی)، ایران سده‌های میانه (نگین یاوری)، مغول‌ها در ایران (جورج ا. لین)، تیموریان و ترکمنان: گذار و شکوفایی در قرن پانزدهم میلادی (علی انوشهر)، صفویان در تاریخ ایران (کاترین بابایان)، میان‌پرده افغانی و سلسله‌های افشار و زند (کامران اسکات آقایی)، ایران قاجاری (منصوره اتحادیه نظام‌مافی)، عصر پهلوی: تجدد ایرانی در بستر جهانی (افشین متین‌عسگری) و ایران پس از انقلاب (مازیار بهروز) . با توجه به اهمیت رویکرد حاضر، صفحات آغازین کتاب، پیش از مقدمه ویراستار؛ به نقل بیوگرافی کوتاه نویسندگان و همکاران تورج دریایی در شکل گیری کتاب حاضر پرداخته شده است. بیوگرافی هایی که ضمن اشاره به سوابق و شأن علمی نویسندگان کتاب به روشنی دلایل انتخاب آنها را پیش روی مخاطبان می‌گذارد. هرچند که در ادامه کیفیت خود متن‌ها نیز به خوبی گواه دلایل درستی همین انتخابهاست.
از دیگر ویژگی های کلی و مهم کتاب، که بر رویکرد دیگر نویسندگان همکار تورج دریایی نیز حاکم است؛ درک این نکته مهم است که تاریخ ایران را صرفا در حیات سیاسی و حکومت صاحبان قدرت و شاهان خلاصه نکرده که در حیات جمعی مردم و زیست اجتماعی آنها نیز مشاهده و دنبال می کنند و براین اساس به بررسی دنیای ایرانی و تاریخ آن پرداخته و برای این منظور فراتر از مرزهای کنونی رفته که همانا هویت ایرانی است. تورج دریایی به درستی براین باور است که : «مرزهای کشورها و امپراتوری‌ها در طول تاریخ دستخوش تغییر می‌شود؛ ارزش‌های فرهنگی آنها در جایی که سده‌ها شکوفا بوده، طنین می‌افکند و باقی می‌ماند. این چالش‌ها نه‌تنها شالوده تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران را روشن می‌کند بلکه پژواک آن را در دنیای فرهنگی گسترده‌تر ایران که شامل افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس است، نشان می‌دهد. هویت ایرانی که طی یک روند طولانی تاریخی شکل گرفته نیز فراتر از قلمرو امروزی کشور ایران ظهور و بروز پیدا می‌کند.»
کتاب با نقشه‌هایی از گستره‌ی مرزهای جغرافیایی ایران در دوره‌های مختلف آغاز شده، سپس تورج دریایی در مقدمه ابتدای کتاب ضمن توضیحاتی مفصل درباره تاریخ و هویت ایرانی مروری تند گذر نیز به فراز و فرودهای آن در این رهگذر تاریخی دارد که فضای ذهنی مخاطب را با این نوع نگاه به کلیت تاریخی مورد نظر کتاب آشنا می سازد و از این جهت مدخل بسیار خوبی است برای وارد شدن به کتاب.
در پایان اما باید اشاره کرد به یکی از کلیدی ترین نکات این کتاب که در عین حال می تواند نشان دهنده هنر و درک ویراستار کتاب در برعهده گرفتن پروژه‌ای که باهمکاری نویسندگان صاحب نام و نگاه به تاریخ ایران بکار گرفته شده و در نهایت به اثری منسجم و یکپارچه بدل شده که پازل وار یکدیگر را کامل می کند. تاریخ ایران آکسفورد اگرچه کتابی است که به نیت شرح گذشته تاریخی ایرانیان، آن را مورد واکاوی قرار داده است اما با اتکا به شیوه های نوین و مفاهیم به روز آن را بستری برای شناخت و درک ایران امروز می سازد. تمدن و هویتی که بی شک برخاسته از مهمترین چالشهای تاریخی و فرهنگی است که در این کتاب به آنها به شکلی مجمل اما دقیق پرداخته شده است؛ از شکل گیری هویت پادشاهی هخامنشی و ساسانی در ایران باستان، تا حمله های اعراب و مغول، دوران نوزایی فرهنگی و قدرت صفویان، انحطاط سیاسی و اجتماعی قاجار، مدرنیزاسیون از بالا در روزگار پهلوی و غرب ستیزی و سلطه گریزی ایران امروز و...