گروه تعاملی الف - سید مهدی فیروزآبادی*:
این روزها درباره مهاجرت صحبت زیاد می‌شود. درباره اینکه موجی از مهاجرت شکل گرفته است و همه دارند می‌روند. آمار هم زیاد پخش می‌شود. شبکه‌های اجتماعی پر شده از اخبار و آماری که بسیاری از آنها از اساس نادرست و یا دست‌کم به صورت گمراه کننده بیان می‌شوند. اگر شما هم متاثر از این اخبار بوده‌اید و آنها را با دیگران به اشتراک گذاشته‌اید، یا اگر دغدغه مهاجرت دارید لطف کنید و این متن کوتاه را بخوانید.
سپس اگر نیازمند اطلاعات و آمار دقیقتر بودید نگاهی به سالنامه مهاجرتی ایران تهیه شده در رصدخانه مهاجرت دانشگاه شریف بی‌اندازید. دکتر بهرام صلواتی و همکارانشان ۳۰۰ صفحه گزارش و آمار با مستدلات علمی و توضیحات مکفی درباره آخرین اطلاعات از ابعاد مختلف مهاجرتِ ایرانیان و وضعیت آن نسبت به آمار جهانی تهیه کرده‌اند و به رایگان در دسترس عموم گذاشته‌اند. آمار مهاجرت امری پنهان و نامعلوم نیست و گسترش اخبار نادرست مهاجرت و پذیرش آن توسط مخاطبان صرفاً ناشی از ضعف عمل‌کرد رسانه‌ها و کم‌کاری مخاطبان است.
در باب مساله مهاجرت و وضعیت آن در رسانه‌ها و افکار عمومی به این چند نکته توجه کنید:
خطای ادراکی در تشخیص وضعیت مهاجرت
درباره نرخ مهاجرت دو شاخص متفاوت داریم. یکی میزان مهاجرتِ واقعی که صرفا بر اساس آمار و ارقام مشخص می‌شود. دیگری هم ادراک و حس افراد جامعه از میزان مهاجرت است که لزوماً بر واقعیت منطبق نمی‌باشد و متاثر از جو روانی و رسانه و عوامل دیگر است. در کشور ما این دو شاخص با هم فاصله زیادی دارند. به واسطه وضعیت جریان اطلاعات و شرایط روانی جامعه، مردم در تشخیص وضعیت مهاجرت دچار خطای ادراکی شده‌اند و وضعیت مهاجرت را بحرانی تصور می‌کنند. ( خطای ادراکی مثل وقتی که از یک فضای سرد وارد اتاقی گرم می‌شوید و دستگاه حسی شما در سنجش دمای محیط به اشتباه می‌افتد)
شاید این روزها این عبارت را در میان مردم شنیده‌اید حس می‌کنید که همه در حال رفتن هستند. ولی آیا واقعاً این چنین است؟ جواب خیر است. آمار واقعی مهاجرت در سالهای اخیر تغییر زیادی نداشته است. برای درک این مساله کافی‌ست به آمارهای معتبر زیر دقت کنید:
- بر اساس آخرین پیمایش جهانی گالوپ در سال ۲۰۱۸، ایران در میان ۱۵۰ کشور رتبه ۸۷ را از نظر جذابیت برای مهاجرت افراد سایر کشورها به ایران و در زمینه ماندن اتباع ایرانی در داخل کشور است. کشورهایی نیوزلند و سنگاپور در صدر این شاخص هستند. ایران در همین شاخص برای جوانان نسبتاً وضع بهتری دارد و در رتبه ۷۷ قرار دارد.
- وضعیت نخبگان چگونه است؟ حال به آمار بنیاد ملی نخبگان نگاه کنید: ۶۹ درصد رتبه های ۱ تا ۱۰۰ و ۷۸ درصد رتبه های زیر ۱۰۰۰ در کنکورهای سراسری از سال ۱۳۸۰-۱۳۹۴ در حال حاضر در داخل کشور اقامت دارند. (البته من معتقد نیستم که رتبه‌های برتر کنکور لزوماً نماینده نخبگان هستد)
در زمینه شاخص فرار مغزها در سالهای اخیر، وضعیت ایران به ميانگين جهاني نزدیک تر شده است. رتبه ایران در اين شاخص همواره از میانگین كشورهاي خاورميانه بالاتر بوده است هر چند که در سالهای اخیر به شاخص خاورمیانه نزديك شده است.
- وضعیت مهاجرات ایرانیان در شاخص‌های بین المللی مهاجرت و در مقایسه با دیگر کشورها بحرانی نیست ولی در عین حال مطلوب هم نمی‌باشد. ضمن آنکه این شاخص‌ها در سالهای اخیر تغییر محسوسی نیز نداشته‌اند. مثلاً در شاخص مهاجرفرستی رتبه ۵۴ از ۲۳۲ و در شاخص مهاجرپذیری رتبه ۲۳ از ۲۳۲ را داریم. در دانشجو فرستی رتبه ۱۴ و در دانشجوپذیری رتبه ۲۸ از ۲۴۱ هستیم.
آیا وضعیت نگران کننده است؟
جواب هم بله و هم خیر است. در زمینه مهاجرت افراد ۴ وضعیت دارند:
۱) افرادی که اصلاً میلی به مهاجرت ندارند.
۲) افرادی که میل به مهاجرت دارند. (desire to migrate)
۳) افرادی که برنامه مهاجرت دارند. (Plan to migrate)
۴) افرادی که برنامه خود را جامه عمل پوشانده‌اند و آماده و مهیای مهاجرت هستند. (Prepared for migration)
در همه کشورها نسبت افرادی که میل به مهاجرت دارند بسیار بیشتر از افرادی که در حال برنامه یا آمادگی برای مهاجرت دارند. برخی شواهد نشان می‌دهد که در کشور ما عوامل سیاسی و اقتصادی و تحولات اجتماعی در سالهای اخیر این نسبت را افزایش داه است. به طور مثال میل به مهاجرت در میان گروه‌های مشاغل حرفه‌ای و استارتاپ‌ها بنا بر پیمایش رصدخانه ملی مهاجرت، در سالهای اخیر افزایش یافته است.
در کنار آن به نظر می‌رسد افرادی که در حال برنامه‌ریزی یا آمادگی مهاجرت دارند نیز افزایش یافته‌اند. افزایش قارچ‌گونه کسب‌و‌کارهای مهاجرت شاهد خوبی بر این امر است. کسب‌و‌کارهایی که در بیش از ۸۰۰۰ سایت و کانال مهاجرتی به صورت دایم در حال تبلیغ و ارایه تصاویری فانتزی از مهاجرت هستند و تجارتی پرسود به هم زده‌اند و بعضا از قبال هر پرونده مهاجرت چند ده هزار دلار سود می‌برند. گزارش اخیر ماهنامه پیوست از کسب‌و‌کار تازه تاسیس برخی شرکت‌ها از موضوع ویزای استارتاپ نمونه‌ای از این دست است.
البته اینکه شاخص‌های مهاجرت در مقایسه با جهان بحرانی نیستند، نشانگر عمل‌کرد موفق دولت‌ها در حفظ نخبگان و بهبود شاخص‌های مهاجرت نمی‌باشد. برعکس نشان می‌دهد وضعیت نابه‌سامان اقتصادی به پیشران اصلی مهاجرت تبدیل شده است. یکی از عوامل مانع افزایش مهاجرت سختی‌های اخذ روادید برای ایرانیان و هزینه گزاف مهاجرت است. مثلاً ایران هشتمین کشور از نظر تعداد دانشجو در کانادا می‌باشد. و کره‌جنوبی (رتبه ۷) و عربستان (رتبه ۶) با اینکه جمعیت کمتر و وضعیت اقتصادی بهتری نسبت به ایران دارند، تعداد دانشجوی بیشتری به کانادا فرستاده‌اند. بررسی تعداد دانشجویان خارجی در ایتالیا و ترکیه نشان می‌دهد که ایرانیان علی‌رغم کیفیت پایین‌تر دانشگاه‌های این دو کشور نسبت به کانادا، از حیث تعداد رتبه چهارم را در ایتالیا و رتبه پنجم را در ترکیه دارند. این مساله نشان می‌دهد که کاهش هزینه‌ها و آسانی فرآیند اخذ روادید و پذیرش تحصیلی نقش مهمی در افزایش تعداد مهاجران ایرانی به این مقاصد دارد.
وظیفه اجتماعی من و شما چیست؟
رفتار مسولانه من و شما در این امر بسیار مهم است. مهاجرت یک تصمیم شخصی است و نویسنده قضاوتی درباره آن ندارد. در شناخت اجتماعی پدیده‌ای داریم به نام سرایت اجتماعی (social contagion). فرض کنید در یک جلسه سخنرانی نشسته اید. ناگهان در میان سخنرانی یکی از حضار با عجله از اتاق خارج می‌شود. نفر دوم و سوم هم از پی او به سرعت خارج می‌شوند. باقی‌ش را می‌دانید. ممکن است در عرض چند لحظه رفتار هیجانی چنان سرایت گسترده ای پیدا کند که کل حضار در حال فرار به سمت درها باشند و کسی هم فرصت نکند عواقب و منطق این تصمیم را بررسی کند. اصلا ممکن است این رفتار هیجانی آنچنان بالا بگیرد که واکنش جمعی منجر به خسارت و تلفات جبران ناپذیر شود.
همان‌گونه که بیشتر ذکر شد، به نظر می‌رسد در سالهای اخیر میزان میل به مهاجرت افزایش داشته و همینطور گسترش کسب‌و‌کارهای مشوق مهاجرت، اجتماع را به سوی فراگیری هیجانی در زمینه مهاجرت سوق می‌دهد. مهاجرت فی نفسه و به خودی خود پدیده ای نامطلوب نیست ولی جدایی از عزیزان و ترک وطن یکی از مهمترین، پر هزینه‌ترین و اضطراب‌آورترین تصمیمات زندگی هر فرد است. فراگیری هیجانِ مهاجرت سبب می‌شود افراد تحت تأثیر هیجان و به صورت نسنجیده و شاید نادرست تصمیم به مهاجرت بگیرند و در اثر این تصمیم نادرست خود، نزدیکان و جامعه را متحمل رنج و خسارات زیادی کنند.
نشر اطلاعات نادرست و ارایه تصویر غلط از مهاجرت و یا حتی انتقال هیجان مهاجرت به اطرافیان و اجتماع می‌تواند در فراگیری هیجان مهاجرت تاثیرگذاری جدی داشته باشد. لذا وظیفه اجتماعی تک‌تک ماست که با مدیریت رفتار خود از گسترش آسیب‌های ناشی از هیجانات اجتماعی جلوگیری کنیم.
اشاره: آمار و اطلاعات ذکر شده در رابطه با رتبه کشور در شاخص‌های بین‌المللی مهاجرت برگرفته از سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰ تهیه شده در رصدخانه مهاجرت ایران در دانشگاه شریف می‌باشد.
اشاره: هدف این نوشتار صرفا ارایه تصویری واقعی از مهاجرت ایرانیان بر مبنای آمار واقعی و تبیین پدیده‌ی هیجان اجتماعی از منظر علوم شناختی بوده، و نقد و بررسی سیاست دولت‌ها و نقش آن در وضعیت فعلی مهاجرت از عهده این مقاله خارج بوده است.
*پژوهشگر دکتری علوم شناختی