(وعده‌ی شادکامی و بس)
نوشته: الکساندر نهاماس
ترجمه: سید مسعود حسینی
ناشر: ققنوس، چاپ اول 1400
224 صفحه، 55000 تومان
****
احتمالا این سوال به ذهن بسیاری از ما خطور کرده است که زیبایی چیست؟ کجای زندگی ما قرار دارد و اهمیتش چیست؟ این سوال‌های به ظاهر ساده، همانند بسیاری از پرسش‌های مشابه، می‌تواند مبنای بحث‌هایی ژرف و عمیق قرار بگیرند. چنان که از دیرباز، از زمان یونان باستان مقدمه ورود به بحث‌هایی فلسفی بوده‌اند و هنوز در جهان پیشرفته و مدرن شده امروز نیز مقدمه چنین بحث‌هایی هستند.
الکساندر نهاماس در کتاب «جایگاه زیبایی در عالم هنر» با عنوان فرعی «وعده‌ی شادکامی و بس»، چنین بحث‌هایی را مرکز توجه خود قرار داده است. این کتاب که چندی است به همت نشر ققنوس و با ترجمه سید مسعود حسینی به بازار آمده، حاصل یک پژوهش فلسفی است درباره زیبایی، چیستی و راز آن و همچنین نقشی که در همراهی و تعامل با زندگی روزمره ما می‌تواند بازی کند.
این دومین کتابی است که از الکساندر نهاماس به فارسی ترجمه شده است. پیش از این کتاب دیگری از او، تحت عنوان « نیچه: زندگی به منزله ادبیات» توسط همین مترجم به فارسی درآمده و نشر مرکز (1395) آن را منتشرکرده بود. الکساندر نهاماس، فیلسوفی آمریکایی با تبار یونانی‌‌ست که به عنوان استاد گروه علوم انسانی و ادبیات تطبیقی در دانشگاه پرینستون تدریس می‌کند. یکی از ویژگی‌های او که باعث شده فلسفه و آثار اندیشمندان و نویسندگان یونانی در آثارش انعکاسی جدی داشته باشند، آشنایی او با زبان یونانی است و شناخت کاملی که از محتوای آثار فیلسوفان یونانی دارد. چنانکه مترجم در مقدمه کوتاهش درباره نویسنده و رویکرد او نوشته است: «در این کتاب شاهد هستیم که نهاماس پیوسته میان فلسفه یونان باستان (به ویژه افلاطون) و نیچه در رفت و آمد است و بینش‌های ژرف و ملموس خویش در خصوص زیبایی و هنر و آثار هنری را با دریافت‌های خویش از آرای فیلسوفان برجسته مغرب‌زمین مقایسه می‌کند و هرگز از اتخاذ موضعی از آن خویش غافل نمی‌شود.»
سالهاست که فلسفه بخش جدایی‌ناپذیری از ملزومات نقد و بررسی آثار ادبی و هنری، بخصوص در زمینه‌ی بحث‌های زیبایی شناختی محسوب می‌شود. آشنایی با فلسفه و استفاده میان رشته‌ای از آن یکی از اساسی ترین رویکردها در حوزه‌های مختلف فرهنگی و ادب و هنری شناخته می‌شود. حوزه هنر و زیبایی‌شناسی نیز از این قاعده مستثنی نیست. الکساندر نهاماس در این کتاب با تمرکز روی رابطه‌ی زندگی با فلسفه و هنر، براین نتیجه تاکید می‌کند که این دو بخش‌هایی جدایی‌ناپذیر از زندگی هستند و تفکیک کردن فلسفه و هنر از زندگی خطاست.
«جایگاه زیبایی در عالم هنر» کتابی‌ست که الکساندر نهاماس در پاسخ به پیشنهاد دانشگاه کالیفرنیا در برکلی نوشته شده است، در واقع بسط یافته درس گفتارهای مباحثی دانشگاهی است؛ با اینحال اما نگاه نویسنده و شکل پرداختن او به این بحث‌ها به گونه‌ای‌ست که مخاطب جدی این حوزه نیز (بی آنکه لزوما دانش آموخته این حوزه باشد، می‌تواند از آن استفاده کند. سید مسعود حسنی در مقدمه براین نکته تاکید کرده که: «نهاماس از معدود نویسندگان فلسفی معاصر است که نوشته‌هایش هم ژرفای نظری قابل توجهی دارند و هم پیوند نزدیکی با زندگانی روزمره انسان مدرن» (ص.۱۱) به این نکته نیز باید افزود که با وجود ژرفای نظری تا حد بسیار زیادی به دور دشواری و پیچیدگی‌های بی‌دلیل آن را برای مخاطبان علاقمند، قابل فهم ساخته است.
نویسنده کتاب خود را به چهار فصل تقسیم کرده و هر فصل نیز از چهار بخش تشکیل شده است. «افلاطون یا شوپنهاور؟»، «ویژگی نمود؟»، «آرای مدرنیستی» و «از آن خودسازی‌های مدرنیستی» عناوین بخش‌های نخستین فصل کتاب هستند. عناوین فصل دوم نیز بدین قرارند: «نقد و ارزش»، «نقش مرورنویسی»، «زیبایی، عشق و دوستی» و «جذابیت، زیبایی و تکامل». فصل سوم کتاب به این مباحث اختصاص یافته است: «هنر، زیبایی، میل»، «زیبایی، اجتماع، کلیت»، «هم‌شکلی، سبک و تمایز» و «زیبایی‌شناسی، بی‌واسطگی، فردیت». و سرانجام بخش‌های گوناگون فصل چهارم کتاب نیز با این عناوین: «المپیای مانه»،«تفسیر، ژرفا، گستره»، «تفسیر، زیبایی، خیر» و «زیبایی، عدم قطعیت، شادکامی» پیش روی مخاطبان قرار گرفته است.
چنانکه از عناوین بخش‌های مختلف کتاب نیز پیداست، نهاماس در این کتاب از مسائل گوناگونی بحث به میان آورده که عمده آنها حاصل توجه و واکاوی هنر، زیبایی، خلق اثر هنری و نکاتی گوناگون راجع به جهان ذهنی و عینی هنرمندان است.
ازجمله ویژگی‌های مهم دیدگاه‌های مطرح شده توسط نویسنده در این کتاب، کوشش او برای فروکاهش پاره‌ای جنبه‌های به نظر پیچیده و تخصصی در مباحث زیبایی شناختی و عمومیت بخشیدن به این بحث‌هابوده است. به زعم او اصطلاح «زیبایی‌شناسانه برای گفتن چیزی به کار می‌رود که با تفسیر و لذا با ارزش زیبایی‌شناسانه اشیا ارتباط دارد. اصطلاحات زیبایی‌شناسانه همه جا حضور دارند زیرا همه مردم همیشه از زبان به طور زیبایی‌شناسانه استفاده می‌کنند؛ این بخشی از بافت زندگی ماست... ارزش‌های زیبایی‌شناسانه ارزش‌های ناظر بر تفاوت و فردیت‌اند.»
نهاماس در این کتاب از روزگار فلسفه یونان تا دیدگاه مدرنیستی در این زمینه را مورد توجه قرارداده است. البته رویکرد او در این بررسی ناظر به رعایت توالی زمانی نیست، بلکه با رویکردی موضوع محور این مهم را مورد توجه قرار داده و در راستای تایید دیدگاه‌های خود مورد استفاده قرار می‌دهد. او حتی در زمان نیاز نگاه‌های مدرنیستی را نیز به چالش می‌کشد:«هم منتقدان و هم ستایندگان اذعان دارند که یکی از ویژگی‌های اصلی مدرنیسم تلاشی ـ عمدتا موفقیت‌آمیز ـ بود برای جدا کردن ارزش هنر از نمود آن. برخی از گویاترین آثار مدرنیستی، در کنار چیزهایی دیگر، حسی را به تصویر می‌کشند مبنی بر این‌که نه نمود جهان محمل ارزش این آثار است و نه ظاهر یک نقاشی. جنبش‌ها و افراد متعدد از جهات مستقل فراوانی در این ایده اشتراک نظر دارند.»
«جایگاه زیبایی در عالم هنر» اگرچه کتابی برای مخاطب عام نیست، اما خواننده‌ای که دارای زمینه ذهنی و مطالعات مقدماتی در این حوزه باشد، می‌تواند با اندکی حوصله به خرح دادن، با خواندن کتاب بهره‌های فراوانی از آن بگیرد.