نویسنده: سیلویا انگدال
مترجم: شهربانو صارمی
ناشر: ققنوس، چاپ اول 1401
167 صفحه، 65000 تومان
*****
بی‌گمان یکی از مهمترین اتفاقاتی که در قرن بیستم رخ داد، سرنگونی حکومت سلطنتی رومانوفها در روسیه و روی‌کار آمدن حکومتی کمونیستی در این کشور پهناور بود. اما تاثیرات این انقلاب که از قضا خاستگاه فکری و فلسفی‌اش نه در روسیه و اروپای شرقی که در غرب اروپا بود، به این خطه محدود نماند و در دهه‌های بعد نه فقط اروپا را درنوردید که به دورترین نقاط آسیا و آمریکا نیز رسید.
اما اینکه انقلاب نخست در آن سرزمین (روسیه) اتفاق افتاد، نتیجه کنار هم قرار گرفتن عواملی بود که بستر لازم برای ظهور و بروز آن را مهیا کرد و در نتیجه رژیمی سرکوبگر از دل آن برخاست که بیش از هفت دهه در قدرت بود و برخلاف وعده‌هایی که می‌داد در اتحاد جماهیر شوروی ظلم و ستم و جنایات غیر انسانی بسیاری به بار آورد و در بخش‌های دیگر اروپا نیز تبعاتش موجب ویرانی و رنج مردم بسیاری شد. ستیزه‌جویی های ناشی از «جنگ سرد» و خطر «جنگ هسته‌ای» میان شوروی و آمریکا که سالها بر جهان سایه افکنده و با ترس زندگی بسیاری را دستخوش ناملایمات گسترده ای کرده بود، تنها گوشه‌هایی از نتایج ناگوار آن بودند.
اما زمینه‌های شکل‌گیری این اتفاق تاریخ ساز که به «انقلاب بلشویکی» معروف شد چه بود؟ ظهور و بروز آن چه شکلی داشت؟ ویژگی‌های حکومت برآمده از انقلاب بلشویکی چه بود؟ و چرا به یکی از تأثیرگذارترین رویدادهای سیاسی قرن بیستم بدل شد که نه تنها به روسیه محدود نماند و بلکه بر تاریخ سراسر دنیا تأثیر بسزایی گذاشت؟
پاسخ این پرسش‌ها و دیگر مواردی که در این باره به ذهن هر مخاطب علاقمند به تاریخ معاصر جهان خطور می‌کند را می‌توان در کتاب «انقلاب بلشویکی» اثر سیلویا انگدال، با ترجمه شهربانو صارمی یافت. این کتاب به همت نشر ققنوس منتشر شده، ناشری که در زمینه تاریخ ایران و جهان (با رویکرد موضوع محور ) کتابهای گوناگونی به بازار فرستاده است؛ بخصوص برای طیفی از مخاطبان جوان و علاقمند تاریخ که طالب کتابهایی مقدماتی و موجز اما کاملی هستند که به موضوعات مختلف می‌پردازند. مجموعه‌های «تاریح جهان»، «تمدن‌های گمشده»، «شخصیت‌های تاثیر گذار»، «تاریخ ایران: روایتی دیگر» و... از جمله عناوین برخی از این مجموعه‌های خواندنی هستند. «چشم‌اندازهایی از تاریخ معاصر جهان» عنوان یکی از تازه‌ترین مجموعه‌های نشر ققنوس است که چندی پیش انتشار آن با کتابهایی همچون «چرنوبیل» و «بمباران اتمی هیروشیما» آغاز شد و اخیرا چهارمین کتاب از این مجموعه با نام «انقلاب بلشویکی» به بازار آمده است. نسخه اصلی کتاب در سال ۲۰۱۴ توسط انتشارات بهشت سبز (Greenhaven press) منتشر شده است.
کتابهای این مجموعه قرار است با رویکردی موضوع محور، مهمترین رویدادهای تاریخی دنیا از قرن بیستم به بعد را از دیدگاه‌های مختلف مورد توجه قرار دهند. به گونه‌ای که خوانندگان آن گزیده‌ای از رویدادهای مهم تاریخ را این‌بار با نگاهی فراگیر و بین‌المللی در اختیار داشته باشند و از این منظر‌کتاب‌های مجموعه حاضر طیف وسیعی از مخاطبان در نظر دارند؛ کسانی که نه‌تنها نسبت به تاریخ بلکه درباره رویدادهای جاری، دنیای سیاست، روابط بین‌المللی و تحولات جامعه‌شناختی کنجکاوند.
چنان که از عناوین کتابهای مجموعه حاضر پیداست، موضوع محوری هریک از این کتابها حول رویدادهایی شکل گرفته که در تاریخ آن کشورها نقطه عطفی سرنوشت ساز محسوب می‌شود، چنانکه انفجار نیروگاه اتمی چرنویل در اوکراین (دوران شوروی سابق) یا انفجار بمب اتمی در هیروشیما، از نقاط عطف تاریخ این سرزمین‌ها و ساکنانشان بوده است. «انقلاب بلشویکی» نیز نه فقط نقطه عطفی در تاریخ سرزمین روسیه بوده، بلکه زمینه ساز تاثیری فراتر از آن زمان و مکان شده است و مرزهای جغرافیایی را در نوردید و به چهارگوشه جهان نیز رسیده و همچنین در تغییر و تحولات دهه‌های بعد نیز تاثیری مستقیم گذاشت. چنانکه باعث شکل گیری بلوک شرق در سالهای پس از جنگ جهانی دوم و همچنین جنگ سرد در سالهای پس از آن شد که در کتاب «انقلاب بلشویکی»، همانند دیگر کتابهای مجموعه «چشم‌اندازهایی از تاریخ معاصر جهان» رویدادهای منجر به این انقلاب، پیامدهای آن، و تأثیری که در دنیای امروزی داشت، بررسی می‌شود.
از ویژگی‌های کتاب حاضر ساختار متفاوت و منحصر به فرد آن است که کمتر در کتابهای تاریخی ترجمه شده به فارسی می‌توان مشابه آن را یافت. علاوه بر فهرست توضیخی کتاب، نقشه‌ها و نمودارها، نمایه، کتابشناسی (برای معرفی کتابهای بیشتر درباره هر بحث) و گاهشماری که جملگی برای درک بهتر موضوع ارائه شده، در متن کتاب نیز به فراخور بحث کادرهایی حاشیه‌ای شامل اطلاعاتی درباره زندگی افراد محوری و رویدادهای تاریخی یا توضیح علمی و فنی مفاهیم اختصاص یافته است.
اما مهمتر از همه ساختار متن اصلی کتاب است که نه تنها به دلیل ویژگیهایش مخاطب را جذب می کند، بلکه به خوبی جنبه های گوناگون موضوع کتاب را پیش روی خواننده می گذارد. کتاب از سه بخش کلی تشکیل شده است. سیلویا انگدال همانند تدوینگری ماهر که به موضوع اشراف کامل دارد، مقالات، نوشته‌ها و روایتهایی کوتاه را گردآوری کرده و سپس هریک را با توجه به ساختار کتاب، به عنوان بخشی از آن (تحت عنوان دیدگاه) مورد استفاده قرار داده است. برای نمونه بخش اول که به «زمینه تاریخی انقلاب بلشویکی» می‌پردازد، از شش دیدگاه با این‌عناوین تشکیل می‌شود: «نگاهی اجمالی به انقلاب بلشویکی»، «جنگ جهانی اول از عوامل اصلی انقلاب بلشویکی»، « آمریکا نباید حکومت بلشویکی را به رسمیت بشناسد»، «بلشویک‌ها همه مخالفان را سرکوب کرده‌اند و روسیه را ویران خواهند کرد»، «اشغال خشونت‌بار و قساوت‌آمیز سیبری به دست بلشویک‌ها» و « زندانی و کشته‌شدن تزار و خانواده‌اش.»
پس از آشنایی خواننده با زمینه تاریخی انقلاب بلشویکی در بخش دوم کتاب، نوبت به طرح «مباحث پیرامونی انقلاب بلشویکی» می‌رسد. مقاله هایی که در این بخش از نویسندگان و نشریات مختلف مورد استفاده قرار گرفته می‌کوشند جنبه های مختلف و ماهیت بحث را پیش روی خواننده بگذارند. عناوین دیدگاه‌های ده‌گانه فصل دوم بدین قرار است: «پیروزی بلشویک‌ها نشان‌دهنده شور و شوق کارگران است»، «کارگران از بلشویک‌ها متنفرند و بلشویک‌ها فقط با قوه قهریه قدرت را حفظ می‌کنند»، «آمریکایی‌ها معنی واقعی بلشویسم را درک نمی‌کنند»، «بلشویک‌ها مخالفان خود در طبقه کارگر را سرکوب می‌کنند»، «روسیه در حال ایجاد دموکراسی بزرگی است که دنیا را رهبری خواهد کرد»، «بلشویک‌ها تهدیدی برای دنیا هستند و متفقین باید برای شکست دادن آنها دست به کار شوند»، «مردم روسیه می‌دانند که بلشویسم دارد کشورشان را نابود می‌کند»، «بلشویک‌ها موفق به گسترش انقلاب در سراسر دنیا نخواهند شد»، « اوضاع روسیه تا فروپاشی اتحاد شوروی روزبه‌روز بدتر شد» و « انقلاب بلشویکی: مصیبت ملی یا قابله تاریخ؟».
اما سرانجام به فصل پایانی و سوم کتاب می‌رسیم که به دلیل نوع روایتهایش بازتاب دهنده دیده‌های شاهدان عینی ماجراست و بسیار جذاب و خواندنی هستند. بخش سوم با عنوان «روایات شخصی» از پنج دیدگاه تشکیل شده که بدین قرار هستند: «تصرف کاخ زمستانی از زبان یکی از رهبران انقلابیون بلشویک»، « خاطراتی از زندگی در یکی از شهرهای روسیه در روزهای اول حکومت بلشویک‌ها»، « فرمانده گردان زنان روس از انحلال یگان خود می‌گوید»، « شاهزاده خانم روس متولد آمریکا از فرار خود از دست خشونت بلشویک‌ها می‌گوید» و «یک سوسیالیست بریتانیایی از تردیدهایش درباره عملکرد بلشویک‌ها در روسیه می‌گوید».
سرانجام اما باید گفت که کتاب حاضر اگرچه برای آشنایی مقدماتی مخاطبان جوان و علاقمند به تاریخ تدارک دیده شده است؛ اما به دلیل ساختار آن و استفاده از دیدگاه‌ها و روایت‌ها گوناگون که در عین حال برخی از آنها مستقیم و بی واسطه هستند، مخاطب آشنا با بحث نیز نه تنها از خواندن آن لذت می برد بلکه در پاره‌ای زمینه‌ها می‌تواند دانسته های خود را ارتقاء داده و یا اصلاح کند.