به گزارش الف نمونه فرصت‌سازی در عرصه تجارت بین‌الملل نیز احیای کریدورهای ترانزیتی و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها با استفاده از ظرفیت‌های متنوع و متکثر موجود، خصوصا طی یک سال اخیر است.
سهم دریا: از جهان تا ایران
بر اساس آمارهای جهانی، سهم حوزه دریا در تولید ناخالص ملی در بسیاری از کشورها، کمتر از 10 درصد نیست و در برخی کشورهای ساحلی پیشرفته در اتحادیه اروپا و آسیا، این آمار، حتی به 50 درصد می‌رسد. همچنین مناطق ساحلی در جهان، بستر فعالیت‌های عظیم اقتصادی و اجتماعی هستند و حدود دوسوم جمعیت دنیا، در محدوده 60 کیلومتری حاشیه دریاها مستقرند. ضمنا بیش از 80 درصد شهرهای بزرگ جهان که قطب‌های تجاری هستند، در مناطق ساحلی قرار دارند.
این آمار در ایران، بسیار متفاوت است. در کشور ما، سهم دریا در تولید ناخالص داخلی با احتساب فعالیت‌های نفتی و گازی دریایی، بین 2 تا 7.2 درصد و بعضا تا 10 درصد و در جهان، بدون لحاظ کردن حوزه انرژی، حدود یک درصد است. با توجه به اینکه ایران در بین 182 کشور مشرف به دریا، رتبه 40 را داراست، سهم یک درصدی ایران از دریا در جهان، به هیچ عنوان شایسته نیست.
نکته قابل توجه اینکه حدود 48 درصد تولید ناخالص ملی کشور، به‌گونه ای وابسته به دریاست. همین امر، دلایل تحریم‌های دریایی ایران از سوی آمریکا را برای ناکارآمدی و منفعل ساختن بنادر، کشتیرانی و کاهش فعالیت‌های ترانزیتی از این طریق آشکار می سازد. با توجه به سهم 90 درصدی دریاها در جابه‌جایی کالاها در سطح بین‌المللی، ترسیم تصویری کوتاه از شناسنامه اقتصاد دریامحور ایران با تاکید بر ظرفیت‌های ترانزیت دریایی، بیانگر دلایل وابستگی کشورهای آسیایی و البته دنیا به شاهراه‌های دریایی ایران، موقعیت‌های ازدست‌رفته و فرصت‌ها و تهدیدهای پیشرو است.
شناسنامه اقتصاد دریامحور: 80 درصد مرز دریایی
ایران ضمن دارا بودن حدود 5800 کیلومتر نوار ساحلی، 11 هزار و 240 كیلومتر مرز دارد كه 63 درصد آن خشكی و 37 درصد، آبی است. همچنین کشور ما، مجموعا 15 همسایه، شامل مرز زمینی با هفت کشور و مرز دریایی با هشت کشور دارد. ایران با هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق، مرز زمینی و با هشت کشور قزاقستان، امارات، عمان، قطر، عربستان، بحرین، كویت و روسیه، مرز دریایی دارد. البته علاوه بر این هشت کشور، با چهار کشور پاكستان، تركمنستان، آذربایجان و عراق، همزمان دارای مرز دریایی و زمینی است؛ یعنی از مجموع 15 همسایه، با 80 درصد آنها (12 کشور) مرز دریایی مشترک دارد. همچنین حدود 93 درصد صادرات و 83 درصد واردات کشور با دریا مرتبط است. خلاصه وضعیت ایران در حوزه اقتصاد دریایی در جدول زیر ارائه شده است.
موقعیت راهبردی و ترانزیت دریایی کشور، از جمله قرار گرفتن در مسیر راهروهای ترانزیتی شمال - جنوب، امکان برقراری ارتباط ترانزیتی کشورهای روسیه، آسیای میانه و قفقاز، اروپای شرقی و اروپای مرکزی به آسیای جنوب و خاور دور از طریق آب‌های ایران و قرار گرفتن در مرکز جغرافیایی کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی اکو (با محوریت ایران، پاکستان و ترکیه)، امکان افزایش درآمدهای ترانزیتی و رشد اقتصادی ایران از طریق دریا را فراهم کرده است.
برای درک بهتر از وضعیت ترانزیت دریایی ایران و لزوم توسعه سرمایه‌گذاری در این عرصه، یک مثال از بزرگترین بندر تجاری کشور در سال گذشته، قابل توجه است. بندر شهید رجایی، از مجموع یک میلیون و 441 هزار TEU کانتینر، طی 10 ماهه نخست سال 1400، محل ترانزیت 224 هزار و 179 TEU کانتینر به دیگر نقاط جهان بوده؛ یعنی 20 درصد حجم تخلیه و بارگیری در این بندر به ترانزیت اختصاص داشته است. این آمار علاوه بر ظرفیت ترانزیت کشور، ضرورت شتاب بیشتر نسبت به رقبای منطقه‌ای را آشکار می‌سازد. با این حال، برای توسعه ترانزیت دریایی ایران، فرصت‌ها و تهدیدهایی وجود دارد.
کریدورهای فرصت
راه‌اندازی و احیای کریدورهای ترانزیتی خصوصا طی یک سال اخیر از یکسو و بحران‌های منطقه‌ای از جمله تحریم‌های روسیه، از سوی دیگر، فرصت‌های ارزنده‌ای برای افزایش 100 درصدی ظرفیت ترانزیت از 10 به 20 میلیون تن کالا و درآمد ارزی حاصل از آن، فراهم کرده است.
در این زمینه، ارسال محموله کانتینری از فنلاند به هند در تیر 1400، ارسال محموله از امارات به ترکیه در آبان 1400، ارسال محموله از پاکستان به ترکیه در دی 1400 و ارسال محموله از روسیه به خلیج فارس در 21 تیر امسال که از مرزهای شمال شرق وارد کشور و برای ارسال به هندوستان، عازم بندرعباس شد، طی یک سال گذشته، نشانه‌های روشنی از رشد ترانزیت ایران در منطقه و احیای کریدورهای ترانزیتی است.
همچنین از طریق کریدور آسیای مرکزی- ایران - ترکیه که به عنوان بخشی از کریدور شرق-غرب، از استانبول تا آلماتی قزاقستان از طریق خاک ایران، ایجاد شد، عشق‌آباد (ترکمنستان)، دوشنبه (تاجیکستان)، تاشکند (ازبکستان) و بیشکک (قرقیزستان) نیز به خط ریلی پایانه مرزی سرخس ایران - آلماتی قزاقستان متصل شده‌اند. راه‌اندازی کریدور ریلی قزاقستان - ترکمنستان - ایران- ترکیه، با هدف گذاری اولیه جابه‌جایی سالانه پنج میلیون تن بار، از خردادماه امسال، یک فرصت ترانزیتی دیگر است.
علاوه بر آن، کریدور جنوب آسیا با شروع از آسیای جنوب شرقی و گذر از شبه قاره هند، از طریق میرجاوه در مرز جنوب شرقی ایران، وارد و از طریق مرزهای شمال غربی شامل بازرگان، رازی و خسروی در مرز ترکیه و عراق از ایران، خارج شده و به سمت اروپا و دریای مدیترانه امتداد می‌یابد. کریدور ریلی ITI (استانبول-تهران- اسلام آباد) که بخشی از این مسیر است و دیماه 1400 اولین محموله باری از اسلام‌آباد به استانبول ارسال شد نیز از اتفاقات مثبت ترانزیتی در یک سال اخیر است.
کریدورهای تهدید
با این وجود، در حال حاضر، کریدورهای زیر، بدون نیاز به ایران، با جایگزینی سایر کشورها، می‌توانند بر جایگاه استراتژیک کشور ما در منطقه، تاثیر بگذارند و وابستگی سایر کشورها به ایران در حوزه ترانزیت دریایی را به شدت کاهش دهند:
- دالان ترانزیتی «یک کمربند-یک جاده»: از مرز کاشغر چین به بنادر کراچی، پورت‌قاسم و گوادر در پاکستان می‌رسد.
- دالان ترانزیتی لاجورد: از افغانستان، وارد ترکمنستان شده، از بندر ترکمن‌باشی، دریای خزر و باکو به سمت اروپا می‌رود.
- کریدور ریلی «لند بریج» بین جده و دمام (دریای سرخ و خلیج‌فارس)
- راه‌آهن اتحاد: اتصال امارات و عمان به شبکه ریلی عربستان و سپس به کویت و عراق.
با وضعیت موجود، کریدورها و دالان‌های ترانزیتی مجاور ایران، وابستگی چندانی به عبور از بنادر و خاک ایران ندارند و به طور مستقل فعالیت می‌کنند.
بر اساس پیش‌بینی کارشناسان، تا سال 2050، قاره آفریقا با رشد دو برابری جمعیت، نقش گسترده‌تری در زنجیره تامین جهانی خواهد داشت. همچنین عواملی مانند گرم شدن کره زمین، یافت شدن منابع زیرزمینی جدید در مناطق قطبی و شکل‌گیری مسیرهای حمل‌ونقل دریایی جدید طی دهه‌های آینده، سطح وابستگی به مسیرهای کنونی ترانزیت دریایی را کاهش می‌دهد. از این‌رو، برای تحقق اهداف ترانزیتی، تاکید صرف بر ظرفیت‌های ترانزیت دریایی ایران در کوتاه‌مدت و نیز «اگرها» و«بایدها»، شاید مایه دلخوشی باشد اما چاره‌ساز نیست و نیازمند نگاه بلندمدت است. هنرمندی ما، تبدیل تهدیدها به فرصت‌هاست. اکنون با فرصت ایجادشده و تحریم‌های روسیه، هنگامه «صحنه یکتای هنرمندی ما» در حوزه ترانزیت دریایی است. به‌هوش باشیم!