زمانه زیست و امامت حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) دوران مهم و پراهمیتی است. از طرفی حکومت بنی‌عباس در دوره دوم خود قرار دارد که شامل خلافت کسانی چون هارون، امین و مأمون است و این خلافت در این بازه زمانی به یک ثبات و تحکیم در سراسر جهان اسلام رسیده و پایه‌های حکومت خود را سفت کرده است. از طرفی هم ما با یک جامعه شیعی نوظهور مواجهیم که پس از تلاش‌های امام صادق، منسجم شد و بعدها از طریق سازمان وکالت توسط امام کاظم در برابر هجوم عباسیان مصون نگه‌داشته شد.
هارون قصد داشت تا جامعه شیعه را تضعیف کرده و با ایجاد رعب و وحشت کنترل خود بر شیعیان را گسترش دهد. حبس و تبعید و قتل شیعیان از جمله سیاست‌های هارون برای پیشبرد اهدافش بود که دامن‌گیر امام کاظم(ع) هم شد. اما به یک‌باره ورق برگشت و امام رضا (ع) وقتی دید تشییع پیکر امام کاظم با یک استقبال بی‌نظیر مواجه شده است از این ظرفیت استفاده کرد و آن را در راستای اهداف امامت به کار گرفت. دوران 20 ساله امام رضا را باید به دوره 10 ساله هارون، 5 ساله امین و 5 ساله مأمون تقسیم کرد که در طول این سال‌ها حضرت ثامن‌الحجج با حفظ جامعه شیعه و نفوذ در بین مسلمین فضا را تا حد زیادی تقویت کردند.
نتیجه استفاده صحیح امام رضا از این بستر آن شد که پس از یکدوره سخت و طاقت‌فرسا بر شیعیان، آنها از فاز تقیه بیرون آمدند و توانستند در یک فضای آزادانه‌تری به فعالیت و کنشگری بپردازند. هر یک از ائمه ما در دوره تاریخی خود اقداماتی را درپیش می‌گرفتند؛ امام حسن(ع) صلح کردند، امام حسین(ع) دست به قیام زدند، امام صادق (ع) فقه شیعی را تدوین کردند و امام کاظم(ع) به وسیله ساختار وکالت دست به اداره تشکیلات شیعیان زدند. مهم‌ترین فعالیت‌های امام رضا (ع) را باید تبیین استحقاق اهل بیت پیامبر به جانشینی و خلافت دانست. البته این حرکت ایجابی یک جنبه سلبی دیگری هم داشت که آن نفی و نقد خلافت عباسی بود.
صدور احادیث قابل توجهی از علی بن موسی الرضا(ع) در تبیین و بیان عظمت و شأن ولایت اهل بیت در چنین فضایی صادر شده و در گام بعدی ایشان خود را امام برحق جامعه خواندند و توضیح دادند که امام و ولی جامعه چه وظایفی را باید عهده‌دار باشد. امام گام بعدی فعالیت خویش را ناظر به شیعیان برداشت و آن تبیین عدم همکاری با خلافت و سلطنت جور عباسی است. ایشان حتی‌الامکان شیعیان را از حضور در دستگاه خلافت عباسی انذار می‌دادند و خوش نداشتند که پیروانشان همکار و همراه با سیاست عباسی باشند. حسن‌بن‌حسین انباری، از شیعیانی بود که به مدت 14 سال با امام رضا در مورد حضور در دستگاه خلافت نامه‌نگاری کرد و بیان داشت می‌ترسم اگر حاضر نشوم آنان به بهانه «رافضی» بودن بلایی سرم بیاورند. امام در پاسخ به او نوشت که تنها درصورتی می‌تواند با عباسیان همکاری کند که حق را رعایت کرده و اموال به دست آمده را بین فقرای مسلمین تقسیم کند.
امام رضا(ع) را باید احیاگر سنت نبوی دانست که مهم‌ترین این سنن درباره مقوله ولایت الهی است. ایشان با برگزاری جلسات درس و بحث به تبیین این موضوع پرداخته و شبهات مخالفین را پاسخ گفتند. اهمیت این کار امام رضا(ع) به حدی بالا بود که بسیاری از پیروان «واقفیه» که پس از امام صادق(ع) ایجاد شده بودند به بدنه اصلی تشیع بازگشتند.