شب یلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. شب یلدا به میان غروب آفتاب ۳۰ آذر آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در ۱ دی نخستین روز زمستان گفته می‌شود.
طبق تاریخچه شب یلدا و سنت‌های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می‌رفته و بر روی فرش سفید می‌نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده‌ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می‌کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید این داستان در تاریخچه شب یلدا، تنها افسانه‌ای بیش نباشد.
شب یلدا از چه زمانی رسما جشن گرفته می‌شد؟
در تاریخچه شب یلدا گفته می‌شود، شب یلدا در گاه‌شماری ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم (2525 سال پیش) به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت. چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی در تاریخچه شب یلدا است.
شب یلدا در ثبت جهانی یونسکو
جمهوری آذربایجان به دنبال آن بود تا تاریخچه شب یلدا را که یکی از آئین‌های باستانی و ملی ایران با قدمتی ۸ هزار ساله است را با نام خود ثبت کند.
وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان از ثبت شب یلدا به گونه مشترک میان افغانستان و ایران در فهرست میراث‌های ناملموس فرهنگی جهان از سوی یونسکو خبر داد.
در روز ۹ آذر ۱۴۰۱ در جریان سومین روز از هفدهمین نشست کمیتۀ بین‌الدولی یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش مراسم یلدا به عنوان میراث مشترک دو کشور ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید و اتفاقی جدید در تاریخچه شب یلدا را رقم زد.
خوراکی‌های شب یلدا در تاریخچه شب یلدا
در تاریخچه شب یلدا خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شام و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه و انار را مهیا و دور هم سرو می‌کنند.
برای نیاکان ایرانی‌ها که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ سرخ نماد نور خورشید و گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع داشته است.
میوه‌های مخصوص شب یلدا
در تاریخچه شب یلدا اصلی‌ترین میوه شب یلدا انار می‌باشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفسیر را به‌خاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است. در حقیقت در تاریخچه شب یلدا آمده است خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می‌بردند.
قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه‌ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چرا که در افسانه‌ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است. انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می‌شود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه‌ها و میوه آن به کار می‌رود.
و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص‌ترین میوه‌های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما، خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟ باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابراین علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می‌باشد.
رسم و رسوم شب یلدا در تاریخچه شب یلدا
شاهنامه خوانی
در تاریخچه شب یلدا شاهنامه‌خوانی از دیگر رسم‌هایی بود که از دیرباز در میان ایرانیان رایج بوده و بخش جدایی‌ناپذیر شب یلدا دانسته شده است. در آموزشگاه‌ها نیز به مناسبت شب یلدا مراسم مختلفی برگزار می‌شود که شاهنامه‌خوانی، کاردستی سازی، انشانویسی و اجرای سرود از بخش‌های اصلی این برنامه‌ها هستند.
فال حافظ
مرسوم است که در تاریخچه شب یلدا و در این شب بزرگ خانواده تفألی به دیوان حافظ می‌زنند و اهل ذوق و شاعری، سروده‌های خود را برای دیگران می‌خوانند. در مجموع این‌ها آدابی هستند که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می‌شوند.
آتش روشن کردن در یلدا
از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی‌ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن می‌شناختند، از این رو برای فراری دادن تاریکی‌ها و قوای اهریمن آتش روشن می‌کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.
چیدمان سفره شب یلدا
چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی‌ها و تنقلات یکی از آیین‌های این شب به‌یاد ماندنی می‌باشد که شامل آجیل‌های مخصوص و میوه‌هایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار می‌دهند. جالب است بدانید در تاریخچه شب یلدا در دوران گذشته سفره‌ای با اسم میَزد پهن می‌شده است و از میوه‌های خاص خشک و تر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده می‌شده است که یکی از اجزای اصلی سفره است و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار می‌رود. از سایر اجزا می‌توان به عطردان، آتشدان، بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد. بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی می‌باشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست می‌شود.
ترفندها و ایده‌هایی برای تزئین سفره شب یلدا
برای تزئین سفره شب یلدا می‌توانید پیشنهادهای زیر را امتحان کنید.
- سفره شب یلدا اگر روی زمین پهن شده باشد جلوه‌ای خودمانی و با صفا‌تر دارد. سفره‌تان می‌تواند ترمه‌ای رنگارنگ باشد. اگر مبلمان فضای نشیمن را اشغال کرده اشکالی ندارد. می‌توانید با انداختن روکش‌های سنتی و یا گلیم آن را مناسب شب یلدا کنید.
- قل قل سماور یادآور روزهای خوب گذشته است. چای زعفرانی هم رنگ خوبی دارد هم نشاط آور است. چای را در لیوان کمر باریک بریزید و در سینی‌های قدیمی مثلا سینی مسی سرو کنید. با این کار رنگی سنتی به سفره شب یلدا خواهید داد.
- شمع و عود را سر سفره فراموش نکنید. بوی عود و نور شمع حالتی معنوی به سفره می‌دهد.
- شیرینی‌ها در ظروف بلوری و رنگی نمای قشنگی دارند. می‌توانید با استفاده از ظرف سفالی و صنایع دستی ایرانی هم، سفره را رنگ و لعاب دهید. انتخاب دیگر، چیدن میوه‌ها در ظروف حصیری ست که با میوه‌ها هم‌خوانی خوبی دارد. انتخاب ظروف یک شکل یا گوناگون هر کدام جلوه‌ای متفاوت به سفره‌تان می‌دهد. این سلیقه شما است که تعیین کننده است.
- اگر قصد دارید مراسمی مختصر بگیرید لوازم سفره یلدا را در ظروف کوچکی بگذارید و همه را در مجمعه‌ای بزرگ بچینید.
- قطعا بخشی از جشن یلدا مختص بچه‌هاست. برای بچه‌ها آن همه حجم شیرنی موجود در سفره مناسب نیست. پس حداقل شیرینی برایشان سر سفره بگذارید که مفید و همین‌طور جذاب باشد. کار سختی نیست؛ می‌توانید ژله‌های رنگارنگ و حتی ژله هندوانه‌ای تهیه کنید یا حتی پاستیل شکل هندوانه بخرید و در سفره بگذارید.
- پوست هندوانه ظرفیت مناسب و جذابی برای هنرنمایی شما دارد. می‌توانید با سلیقه‌ای خاص، میوه‌هایتان را درون پوست خالی شده هندوانه بچینید.
- با هنر حکاکی میوه‌ها را تزئین کنید. حکاکی روی میوه‌هایی که پوست نسبتا سفت‌تری دارند، راحت‌تر است. حکاکی‌های هنرمندانه روی هندوانه را قطعا دیده‌اید. یک چاقوی تیز بردارید، کمی هنرمندی و خلاقیت چاشنی کار کنید؛ نتیجه قطعا چشم‌نواز خواهد شد. برای این کار می‌توانید از ویدئو زیر کمک بگیرید.
از همه مهم‌تر، ساده بگیرید! با زیاده‌روی در تدارکات شب یلدا، صمیمیت و راحتی این دورهمی را کم نکنید.
چند نکته جالب از شب یلدا در شهرهای ایران
خراسان
در خراسان به جای هندوانه و انار، لبو، شلغم پخته، پختیک (لبوی خشک شده) و شربت و شیرینی مخصوصی به نام «کَف» مرسوم است.
یکی از مراسمی که در شب یلدا و در میان خانم‌ها انجام می‌شود فال کلوک است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است. هر کس نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازد. سپس یک دختر بچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند و فردی به صورت فال، ترانه‌های محلی را می‌خواند.
همدان
همدانی‌ها فال سوزن می‌گیرند. مراسم به این ترتیب است که همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به‌طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند. مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند.
قزوین
مردم قزوین به میوه‌های سرخ رنگ شب‌چَره می‌گویند. شب چره شگون دارد و به زمستان برکت می‌دهد. غذای مخصوص این شب سبزی‌پلو و ماهی دودی ست.
مادربزرگ‌های قزوینی می‌گویند اگر در این شب ننه سرما گریه کند، باران می‌بارد؛ اگر پنبه‌های لحافش بیرون بریزد، برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می‌ریزد.