به گزارش مهر، ششمین نشست مجمع همکاری کشورهای عربی و روسیه روز ۲۹ آذر ماه به ریاست ناصر بوریته، وزیر خارجه مراکش برگزار شد. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه نیز به همراه وزیران خارجه چند کشور عربی در این نشست حضور داشت. در بیانیه پایانی نشست به جزایر سه‌گانه ایرانی نیز اشاره شده و ادعا شده از راه‌حل‌ها و ابتکارات صلح‌آمیز با هدف حل آنچه مناقشه میان ایران و امارات خوانده شده از طریق مذاکرات دوجانبه یا دیوان بین‌المللی دادگستری، بر اساس قوانین بین‌المللی و منشور سازمان ملل حمایت می‌شود. سوال مهم این است که چرا روسیه بار دیگر از ادعای امارات درباره جزایر سه‌گانه حمایت کرده است؟
جزایر سه‌گانه دارای شناسنامه قطعی ایرانی
تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی سه جزیره‌ای هستند که اسناد تاریخی حاکی از شناسنامه و هویت کاملاً ایرانی این جزایر است. ابوموسی، جزیره‌ای مسکونی با مساحتی حدود ۱۲ کیلومتر مربع است. مساحت تنب بزرگ ۱۱ کیلومتر مربع و تنب کوچک نیز ۲ کیلومتر مربع است. اسناد متعدد تاریخی و فرهنگی درباره تعلق جزایر سه‌گانه به ایران وجود دارد. به لحاظ فرهنگی، واژه تنب، واژهای فارسی از گویش‌های محلی جنوب ایران است. علت نام‌گذاری نیز این است که دریانوردان محلی هنگام نزدیک شدن به این جزایر آنها را به شکل تپه‌ای در میان آب می‌دیدند و به همین دلیل، عنوان تنب را به هر دو جزیره اطلاق کردند.
ریشه ادعای امارات درباره جزایر ایرانی، اقدام انگلیسی‌ها در اوایل قرن ۲۰ میلادی است. دولت انگلیس در سال ۱۹۰۳ جزایر ابوموسی و تنب بزرگ و در سال ۱۹۰۸ نیز تنب کوچک را اشغال کرد. اگرچه پس از اشغال این جزایر، دولت ایران بارها به آن اعتراض کرد، اما نهایتاً در نوامبر ۱۹۷۱، حاکمیت ایران بر جزایر به طور مطلق و مؤثر و بدون هیچ نوع شرط و شروطی اعاده شد و انگلیس این حاکمیت را پذیرفت. این اعمال حاکمیت ایران در اسناد تاریخی متعددی چون گزارش‌های سر جان ملکم، کاپیتان هین و کاپیتان جرج بارنس بروکس ذکر شده و مکرراً در این گزارش‌ها از جزایر سه‌گانه با عنوان جزایر متعلق به ایران نام برده شده است. علاوه بر این، در نقشه وزارت دریاداری بریتانیا در سال ۱۸۶۳، نقشه نیروی دریایی بریتانیا در سال ۱۸۸۱ و نقشه ایران تهیه شده توسط وزارت جنگ بریتانیا در سال ۱۸۸۶، این جزایر به رنگ سرزمین ایران رنگ‌آمیزی شده است.
ادعاهای امارات و مواضع اخیر روسیه
امارات در سال‌های اخیر بارها ادعای ارضی درباره جزایر سه‌گانه ایرانی را مطرح کرده است. وزیران خارجه کشورهای عربی و روسیه روز ۲۹ آذر در نشست همکاری روسیه و کشورهای عربی در مراکش در بیانیه پایانی خواستار مطرح شدن موضوع جزایر سه‌گانه خلیج فارس در دیوان دادگستری بین‌المللی شده اند. در این متن آمده که طرفین از راه‌حل‌ها و ابتکارات صلح‌آمیز برای حل مناقشه مالکیت جزایر سه‌گانه استقبال می‌کنند. نکته مهم این است که زمانی که ایران این جزایر را از انگلیس به عنوان یک استعمارگر پس گرفت کشوری به اسم امارات در جغرافیای جهان وجود نداشت و دو سال پس از استقلال مجدد این جزایر از استعمار انگلیس، تأسیس شده است. با وجود این، موضع روسیه در همراهی کردن ادعاهای امارات مورد انتقاد شدید افکار عمومی ایران قرار گرفته و آن را در تضاد با روند رو به پیشرفت روابط دوجانبه تهران- مسکو می‌دانند. روسیه پیش از این هم در تیرماه سال جاری در نشست کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در بیانیه مشترکی از «تلاش‌های صلح آمیز برای دستیابی به راه حلی مسالمت‌آمیز برای موضوع جزایر سه‌گانه تنب‌بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکره دوجانبه» حمایت کرده بود.
سه دیدگاه درباره دلایل موضع روسیه در همراهی با امارات در خصوص جزایر سه‌گانه وجود دارد:
نخست اینکه؛ روس‌ها به خصوص پس از جنگ اوکراین از یک سو با فشارهای اقتصادی و از سوی دیگر با راهبرد آمریکا و اروپا برای منزوی کردن مسکو مواجه شده است. بنابراین، روسیه از یک سو برای افزایش روابط اقتصادی با کشورهای عربی که در زمره کشورهای سرمایه‌دار محسوب می‌شوند، گام بر می‌دارد و از سوی دیگر، سعی دارد با حضور در نشست‌های مشترک با کشورهای عربی ثابت کند که راهبرد آمریکا و اروپا برای منزوی کردن روسیه با شکست مواجه شده است. «آنا بورچوسکایا»، کارشناس ارشد مسائل روسیه در اندیشکده واشنگتن برای خاورنزدیک عنوان می‌کند: «خاورمیانه شریان حیاتی اقتصادی برای روسیه بعد از جنگ اوکراین محسوب می‌شود. این خاورمیانه است که باعث شده است اقتصاد روسیه بعد از تحریم‌های غرب کمتر آسیب ببیند.»
دوم اینکه؛ اغلب کشورهای عربی روابط نزدیکی با آمریکا دارند. در همین حال، کشورهای عربی به خصوص در سه سال اخیر تلاش کردند در سیاست خارجی خود توازن ایجاد کرده و همزمان با روابط با آمریکا، با قدرت‌هایی نظیر چین و روسیه نیز روابط خود را تقویت کنند. بنابراین، مسکو با درک این رویکرد کشورهای عربی در تلاش است روابط با این کشورها را تقویت کند.
سوم اینکه؛ برخی بر این باور هستند که روسیه تا حدود زیادی از بابت روابط خود با جمهوری اسلامی ایران خیالی آسوده دارد. از آنجایی که غرب در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران جایگاهی ندارد، مقامات کرملین بدون نگرانی از واکنش‌های ایران، با کشورهای عربی در سیاست‌های ضد ایرانی همراه شده‌اند.
لزوم اقدام جدی دولت جمهوری اسلامی ایران درباره موضع روسیه
واقعیت این است که موضع روسیه در همسویی با امارات در خصوص جزایر سه‌گانه ایرانی، عبور از خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران در خصوص حاکمیت و تمامیت ارضی است. با این حال، علی‌رغم انتقادهای کلامی که از سوی مقامات جمهوری اسلامی ایران علیه این موضع روسیه انجام شده، تاکنون دولت ایران اقدام عملی برای مقابله با این موضع مسکو انجام نداده است. تردیدی نیست که روابط ایران و روسیه در داخل هر دو کشور و همچنین در خارج از دو کشور، بدخواهانی دارد، اما صرفاً نباید ایران نگران این موضوع باشد بلکه روسیه نیز باید دغدغه جدی درباره تلاش‌ها برای بر هم زدن یا اخلال در روابط مسکو – تهران داشته باشد، چیزی که اکنون در رفتارهای مقامات کرملین دیده نمی‌شود.
به نظر می‌رسد دولت جمهوری اسلامی ایران از ابزارهایی برای مواجهه با مواضع ناسازگار با منافع ایرانِ روسیه برخوردار است.
اول اینکه؛ جمهوری اسلامی ایران باید روابط با روسیه را از فاز صرفاً سیاسی و امنیتی خارج کرده و بعد اقتصادی این روابط را تقویت کند، به نحوی که روس‌ها این پیام را دریافت کنند که اخلال در روابط با تهران، هزینه اقتصادی برای آنها خواهد داشت. لازم به ذکر است در حالی که حجم تجارت خارجی ایران با روسیه از ۴ میلیارد دلار در سال فراتر نرفته است و روسیه حتی در میان ۵ شریک نخست تجاری ایران هم محسوب نمی‌شود، در سال ۲۰۲۲ تجارت غیرنفتی روسیه و امارات متحده عربی بیش از ۶۸ درصد رشد داشته و از ۹ میلیارد دلار عبور کرد که ۸ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار آن صادرات روسیه بود که نسبت به سال ۲۰۲۱، ۷۱ درصد رشد نشان می‌دهد.
دوم اینکه؛ جمهوری اسلامی ایران باید به روسیه یادآوری کند و هشدار دهد که حمایت از ادعاهای ارضی دیگر کشورها می‌تواند گریبان خود روسیه را نیز بگیرد. برای مثال، روسیه و ژاپن درباره جزایر کوریل اختلاف دارند. وزارت امور خارجه ژاپن در میانه جنگ اوکراین، اعلام کرد «سرزمین های شمالی، مجموعه‌ای از جزایر ژاپن هستند که توکیو بر آن حق حاکمیت دارد و بخش جدایی‌ناپذیر از قلمروی ژاپن هستند، اما روسیه در حال حاضر به طور غیرقانونی آن را اشغال کرده است.» مقامات جمهوری اسلامی ایران می‌توانند لزوم حل اختلاف روسیه و ژاپن درباره جزایر کوریل را مطرح کنند، اقدامی که در تابستان گذشته نیز انجام شد. سیدکمال خرازی رئیس شورای راهبردی روابط خارجی تیرماه گذشته در دیدار سفیر ژاپن گفت: «جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک موضع اصولی با هرگونه مداخله نظامی و نقض حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها مخالف است و به اعتقاد اینجانب بهترین راه برای حل و فصل اختلافات ارضی بین ژاپن و روسیه بر سر جزایر چهارگانه، مذاکره مستقیم بین دو کشور است».
پس از موضع اخیر روسیه در مراکش نیز محسن رضایی در توییتی نوشت: «مداخلات غیردوستانه روسیه در رابطه با تمامیت ارضی ایران نباید تکرار شود. جزایر سه‌گانه، شبه‌جزیره کریمه نیست.» علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل هم در واکنش به اقدام روسیه در مراکش، به مسکو یادآوری کرد که «روسیه در شرایط پیچیده بین‌المللی قرار دارد و اتخاذ بعضی از موضع‌گیری‌های وزارت خارجه روسیه باعث تأسف است و به اعتبار این کشور لطمه وارد می‌کند.» این اظهارنظرها می‌تواند از کانال‌های رسمی و با موضعی قاطع‌تر نیز بیان شود، به نحوی که روسیه متوجه شود جمهوری اسلامی ایران از یک سو اجازه نمی‌دهد مسکو از کارت ایران برای امتیازگیری از دیگر کشورها استفاده کند و بازی با منافع ملی و تمامیت ارضی ایران برای گرفتن امتیاز از دیگر کشورها برای مسکو هزینه دارد و قابل تحمل نیست و از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران حاضر نیست به بهای حفظ روابط با روسیه، در مقابل برخی از سیاست‌های نادرست آن که عبور از خطوط قرمز ایران است، سکوت کرده و یا منفعلانه عمل کند.
سوم اینکه؛ جمهوری اسلامی ایران از جمله کشورهایی است که در جنگ روسیه علیه اوکراین، نه تنها مواضع ضد روسی اتخاذ نکرده بلکه از سوی آمریکا و اروپا نیز به حمایت از روسیه در این جنگ متهم شده است. تکرار موضع روسیه در قبال جزایر ایرانی می‌تواند با تغییر رویکرد جمهوری اسلامی ایران در قبال اوکراین همراه باشد زیرا همان‌گونه که روس‌ها باور دارند در سیاست خارجی دوست و دشمن دائمی وجود ندارد بلکه منافع دائمی وجود دارد ایران نیز می‌تواند این مسئله را در ارتباط با مسکو مطرح کند.
نتیجه
کمترین تردیدی وجود ندارد که مهم‌ترین خط قرمز ایران، حفظ تمامیت ارضی و حاکمیت آن است. طی ۸ سال جنگ تحمیلی، با وجود اینکه قدرت‌های بزرگ از عراق حمایت می‌کردند، اما حتی یک وجب از خاک ایران از دست نرفت. ادعاهای امارات درباره جزایر سه‌گانه حتی اگر هر روز نیز تکرار شود، خللی در هویت و شناسنامه ایرانی این جزایر ایجاد نخواهد کرد و جمهوری اسلامی ایران نیز هرگز پای هیچ میز مذاکره‌ای درباره این جزایر حاضر نخواهد شد. با این حال، سکوت یا انفعال در مقابل همسویی برخی کشورها نظیر روسیه نیز جایز نیست و لازم است وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران با ابزارهایی که در اختیار دارد واکنش و اقدام جدی‌تری در این زمینه انجام دهد به نحوی که روس‌ها درک کنند این باور که با کارت ایران می‌توانند از دیگر کشورها امتیاز بگیرند، نادرست است.
*سید رضی عمادی، کارشناس مسائل غرب آسیا