(اقتصاد جامعه فرهنگ)
نوشته:مانوئل کاستلز
ترجمه: احمد علیقلیان
ناشر: فرهنگ نشر نو
ویراست دوم چاپ اول، سه جلد
***
در روزگاری که جهان چنان دستخوش تغییر و تحول شده و جمیع جماعت به نوشته‌های تلگرافی خو کرده‌اند، اگر بخواهیم مختصر و مفید به کتاب «عصر اطلاعات» اثر مانوئل کاستلز بپردازیم؛ به گمانم این اشاره از همه گویاتر است که اثر حاضر به لحاظ اهمیت، کتابی است همپایه‌ی «سرمایه» اثر کارل مارکس.
اما خب از کنار کتابی که به لحاظ حجم نیز همانند سرمایه‌ی مارکس مفصل است و پروپیمان، نمی‌توان اینقدر کوتاه و تلگرافی گذشت. بخصوص که موضوع آن درباره تغییر و تحولاتی در اقتصاد، جامعه و فرهنگِ جهان باشد که انسان مدرن امروز و زیستش در جامعه‌ای شبکه‌ای، با همه ویژگی‌های خوب و بدش نتیجه‌ی آن بوده است. درواقع انسان چنین دورانی، یعنی مخاطبی که فرصت یا حوصله‌‌اش تلگرافی بودن را می‌طلبد، دقیقا محصول همین فرایند است که طی دهه‌های گذشته در جوامع شاهد آن بوده ایم و اتفاقا بحث کتاب عصر اطلاعات نیز دقیقا از همین روند تغییر و تحولی حکایت دارد که جهانی شدن نیز تابعی از آن بوده است.
شاید با نگاهی به گذشته، تاثیرگذاری و اهمیت «سرمایه» نمودِ بیشتری از «عصر اطلاعات» داشته باشد. اما باید به این نکته توجه داشت که بخش اعظم آن اهمیت، جنبه‌ی تاریخی دارد. در واقع «عصر اطلاعات» برای زمان خود کتابی است متضمن فهم مناسبات درونی جامعه انسانی در این روزگار و جهان پیش رو که جریان تبادل اطلاعات در آن همه چیز را دگرگون ساخته است. از نظرگاهی شاید بتوان گفت کتاب مارکس (سرمایه) نیز در میانه قرن نوزدهم کم و بیش چنین مصداقی داشت.
نویسنده کتاب مانوئل کاستلز، استادِ اسپانیایی تبارِ رشته جامعه‌شناسی و برنامه‌ریزیِ دانشگاه برکلی سالها پیش به ایران نیز سفرکرده است. او در سهگانه یا کتاب سه جلدی «عصر اطلاعات» به بررسی و واکاوی دگرگونی‌های اجتماعی و تحلیل و تطبیق پدیدارهای و پیامدهای آنها در عصر حاضر پرداخته است. آنچه حاصل کار کاستلز را غنا بخشیده، نگاه او به تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، در مقیاسی جهانی است. ظهور جامعه شبکه‌ای، هویت قدرت و پایان هزاره عناوین هر یک از کتابهای این مجموعه است و بحث‌های مطرح شده درباره جریانهای متنوع در دو جلد اول کتاب، سرانجام در جلد سوم به وحدت رسیده و جمع بندی می‌شوند.
در این کتاب کاستلز به بررسی تحلیلی مهمترین رویدادها و پدیدارهایی می‌پردازد که در زمانه‌ی حاضر، از درون بر جوامع بشری تاثیر گذاشته و آنها را شکل داده است. آن چیزها که درنهایت سرنوشت انسان امروز را در جهان پیش رو رقم خواهند زد. و در این رهگذر مخاطب کتاب نیز امکان فهم این تحولات حیرت انگیز را که بر حیات آدمی سایه افکنده‌اند بدست می‌آورد.
کاستلز جامعه شبكه‌ای را يكی از ويژگی‌های سرمايه‌داری متكی به اطلاعات به شمار می آورد، به اعتقاد او چنین جامعه‌ای محصول همگرايی سه فرايند تاريخی مستقل است. انقلاب اطلاعات كه ظهور جامعه شبكه‌ای را امكان‌پذير ساخت، تجديد ساختار سرمايه‌داری و اقتصاد متكی به برنامه‌ريزی متمركز . او در این کتاب نشان می‌دهد، در دنیایی که از جوامع شبکه ای تشکیل شده اند، بسیار مفاهیم معنایی تازه ای پیدا کرده‌اند و برخی هم که روزگاری از اصول مهم ملت ها شناخته می شدند، از اهمیت تهی شده اند، برای مثال وقتی از اقتصاد جهانی صحبت می شود، دیگر بحث انباشت سرمایه در سراسر جهان مطرح نیست، اقتصاد جهانی اقتصاد جهانی پدیده ای است متفاوت: اقتصادی که قابلیت آن را دارد به عنوان یک واحد در زمان واقعی و در مقیاسی به پهنه کره زمین، کار کند.
همچنین می‌توان به مفهوم ناسیونالیسم اشاره کرد که روزگاری گرایشی غالب در کشورها بود و حتی در بالاگرفتن جنگ‌های جهانی تاثیری بالقوه داشت، ولی در دوران فعلی تحت سایه روند جهانی شدن قرار گرفته و منافع سیاسی دولتها با رقابت اقتصادی شرکتهای ملی رابطه‌ای مستقیم یافته و همچنین اقتصاد جهانی بسیار تحت تاثیر سیاست قرار دارد. از همین رو کشورهایی که به واسطه ایدئولوژی خاص خود، سیاستی همراه با جهان ندارند، از منظر اقتصادی منزوی شده و به همین دلیل از جنبه‌های مختلفی در سیری قهقرایی قرار می گیرند.
اگر کتابی همانند سرمایه از اهمیت مناسباتی در اقتصاد سخن می گوید که زیر بنای نظری شکل گیری انقلابی‌ست مارکسیستی که حکومت کمونیستی شوروی سابق از دل آن سردر آورده است. در کتاب حاضر از دورانی سخن گفته شده که ناتوانی دولت سالاری صنعتی شوروی سابق در گذار به عصر اطلاعات، موجب فروپاشی آن می‌شود.
بی‌گمان پرداختن به «عصر اطلاعات» و حتی بیان سیاهه سرفصل های آن، مطلبی بسیار مفصل را می طلبد؛ اما بطور کلی به دریایی وسیع و در عین حال عمیق می‌ماند که اگر تن به آب بزنید، یافته‌ها در آن بسیار و اندوخته‌های‌تان فراوان خواهد بود و بی دلیل نیست که با وجود عمر نه چندان طولانی‌اش خیلی زود جای خود را به عنوان اثری کلاسیک در میان کتابهای مهم این حوزه تثبیت کرده است.
بدیهی‌ست عصر اطلاعات کتابی برای همه نیست، کتابی است برای مخاطبان خاص و جدی علوم انسانی. از کسانی که در زمینه های اقتصاد، فرهنگ، سیاست و جامعه شناسی مطالعه و پژوهش می کنند تا آنها که کنجکاوند به درکی عمیق از جهان کنونی برسند. این کتاب خاصه خورند اهل سیاست است تا با درک بهتری به نظاره جهان امروز بنشینند، چیزی که برای سیاست‌مردان این دیار از نان شب واجب تر است، البته اگر فرصتی برای مطالعه داشته باشند.
سه‌گانه‌ی «عصر اطلاعات» اولین بار که منتشر شد بسیاری از مفاهیم مطرح شده درآن ( مثلا فضای مجازی) آنقدر تازه بودند که کمتر کسی با آنها آشنایی جدی داشت و یا اهمیت‌شان را در جهان پیش رو، حدس می‌زد. اما امروز این مفاهیم آنقدر آشنا و ملموسند که حتی به زندگی عامه مردم نیز وارد شده اند.
باید پذیرفت «انقلاب فناوری اطلاعات، اقتصاد و جامعه و فرهنگ را در سراسر جهان از بنیان دگرگون کرده است. ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که عنصر سازنده‌ی آن نه ماده بلکه داده و اطلاعات است و دنیایی مجازی و اثیری در درون دنیای شناخته‌شده‌ی مادی سر برآورده است.» اغلب ما، حتی اگر به لحاظ نظری با ابعادجریان آشنا نباشیم، هر روز و هر ساعت با نشانه‌های آن روبه‌رو شده و باجنبه‌هایی از آن در ارتباطیم.
ویراست دوم کتاب «عصر اطلاعات» که اخیرا به همت نشرنو به بازار آمده، خوشبختانه علاوه بر هیأت شایسته‌ای که دارد، از تفاوت‌هایی محسوس و مهم با چاپ قبلی آن برخوردار است و مهمتر اینکه در زمانه‌ای بدست مخاطبان رسیده است که بستری مناسب تر برای درک اهمیت کلیدی مباحث کتاب وجود دارد. در این ویراست تازه علاوه برتغییراتی که در جزئیات متن کتاب دیده می‌شود، نویسنده مقدمههایی مفصل و جداگانه برای هر جلد نوشته که هم به درک بهتر کتاب کمک شایانی می کنند و هم کاستی‌هایی را که براثر گذر زمان و یا تغییر و کامل شدن مفاهیم مطرح در کتاب وجود داشت، پوشش می دهند. بنابراین تفاوتها چاپ حاضر با چاپ قبلی آن، از کتاب پردازی ناشر، ویرایش جدید ترجمه و تغییرات و افزوده‌های خود نویسنده (در سال 2010)، درمجموع چنان است که حتی دارندگان چاپ قبلی کتاب هم نمی‌توانند نمی توانند دربرابر تهیه چاپ تازه کتاب مقاومت کنند! خلاصه اینکه می خواهید درکی عمیق از جهان حال حاضر و آینده پیش رو داشته باشید، مانوئل کاستلز این فرصت را در اختیارتان قرار داده است.