پرویز قاسمی؛ کارشناس و پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی؛ روسیه و قفقاز در مهر نوشت: در سال ۲۰۲۴ سازمان همکاری شانگهای به یکی از معتبرترین نهادهای بین المللی تبدیل شد. گسترش این سازمان، آن را در زمره و شمار سازمان‌های بین المللی در جهان غیرغربی قرار داده است.
سازمان همکاری شانگهای - سنبل و نماد چند قطب
سازمان همکاری شانگهای در ژوئن ۲۰۰۱ تأسیس شده است. شکل گیری این سازمان مبتنی بر همکاری راهبردی دو کشور روسیه و چین بوده است. درست یک روز قبل از اعلام تشکیل سازمان همکاری شانگهای، رهبران روسیه و چین در شانگهای دیدار کردند.
در طول بیش از ۲۰ سالی که از تأسیس آن می‌گذرد سازمان دستاوردها و پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. اول اینکه اعضای جدید با نفوذی به سازمان پیوسته اند: هند، پاکستان و ایران. بر همین اساس می‌توان گفت سازمان همکاری شانگهای به یکی از بزرگترین ساختارهای غیر غربی در جهان تبدیل شده است. ثانیاً ساختار داخلی این سازمان نیز متحول شده و تکامل یافته است. یکی از دستاوردهای اصلی سازمان در این زمینه را می‌توان ایجاد ساختار منطقه‌ای ضد تروریسم دانست.
در عین حال، سازمان همکاری شانگهای با مشکلات و چالش‌های جدید مواجه است. توسعه و گسترش سازمان مزیت‌های آشکاری ایجاد می‌کند، اما در عین حال به طور قابل توجهی فرایند هدف گذاری و تصمیم گیری ها در سازمان را پیچیده می‌کند. این سازمان صرفاً در حال انطباق سازی است و به تدریج به دنبال راهی برای برون رفت از این شرایط و وضعیت است.
همزمان، سازمان همکاری شانگهای با چالش‌های خارجی جدید مرتبط با تغییرات در وضعیت ژئوپلیتیکی جهان مواجه است. این تغییرات اهمیت سازمان همکاری شانگهای را افزایش می‌دهند و می‌توانند به بروز دگرگونی ها در داخل سازمان نیز منجر شوند.
انطباق با واقعیت‌های جدید امنیت بین المللی
بیشترین دستاوردها و کامیابی‌های سازمان همکاری شانگهای در حوزه امنیت بوده است. مسأله مبارزه با تروریسم بین المللی از اولین روزهای تأسیس این سازمان همواره در دستور کار قرار داشته است. پس از خروج نیروهای بین المللی حافظ امنیت از افغانستان، خطر تروریسم افزایش یافته است. کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای همچنین با چالش‌هایی مانند قاچاق مواد مخدر، مهاجرت غیرقانونی و تهدیدات امنیت اطلاعات روبرو هستند.
برای مبارزه مشترک با این چالش‌ها، کشورهای سازمان همکاری شانگهای؛ رزمایش‌های نظامی مشترک سالانه برگزار می‌کنند، اما ابزارهای این سازمان محدود است و مستلزم تحول داخلی است.
اعضای با نفوذ جدید - هند، پاکستان و ایران - می‌توانند سهم و نقش مهمی در تقویت همکاری‌های امنیتی داشته باشند. سایر سازمان‌های منطقه‌ای همچون سازمان پیمان امنیت دسته جمعی یا حتی سازمان آسه آن (ASEAN) هم می‌توانند سهم مهمی را در این زمینه ایفا نمایند. همکاری‌ها و تعاملات نزدیکتر و تنگاتنگ و تبادل اطلاعات بین سازمان‌ها و نهادهای قانونی و انتظامی ذیربط می‌تواند وضعیت امنیت منطقه‌ای را در گستره جغرافیایی وسیع بهبود بخشد.
همکاری اقتصادی
بعد همکاری‌های اقتصادی در سازمان همکاری شانگهای در مقایسه با بعد همکاری‌های امنیتی کمتر توسعه یافته است. سال‌هاست در داخل سازمان بحث‌هایی در خصوص لزوم ایجاد بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای وجود دارد. همانگونه که قاسم جومارت توکایف رئیس جمهور قزاقستان در نشست شورای سران کشورهای عضو در سال ۲۰۲۳ اشاره کرد، بیش از ۲۰ سال است حتی یک پروژه اقتصادی بزرگ تحت نظارت سازمان همکاری شانگهای اجرا نشده است.
یکی از مشکلات، دیدگاه‌های متفاوت موجود بین اعضای سازمان همکاری شانگهای درباره وضعیت ژئوپلیتیکی بین المللی است. در ترکیب این سازمان از یک سو کشورهایی وجود دارند که غرب علیه آنها تحریم‌های گسترده‌ای را اعمال کرده است. از دیگر سو، سایر اعضای سازمان همکاری شانگهای از تحریم‌های ثانویه هراس داشته و روابط اقتصادی تنگاتنگی با کشورهای غربی دارند.
مدت‌ها قبل از فوریه ۲۰۲۲، چین از ایجاد منطقه تجارت آزاد در چارچوب سازمان همکاری شانگهای برای تضمین آزادی جابجایی کالاها، خدمات و فناوری‌ها، که مطابق با مفاد منشور سازمان است، حمایت می‌کرد. چین در درجه اول علاقه‌مند به گسترش دسترسی به بازار برای اقتصاد در حال رشد خود است. ابتکارات برای گسترش جدی همکاری‌های اقتصادی در سازمان همکاری شانگهای قبلاً با احتیاط تلقی می‌شد.
الحاق دیگر کشورهای تحت تحریم به سازمان همکاری شانگهای و نیز ادامه فشارهای غرب و مشکلات در اقتصاد جهانی ممکن است کشورهای عضو را به تشدید و تقویت همکاری‌های اقتصادی سوق دهد.
حوزه انرژی – محرکی بالقوه برای توسعه همکاری‌های اقتصادی
در حال حاضر، روند جهانی دگرگونی در بازارهای انرژی جهان را شاهد هستیم. کشورهای غربی نسبت به تعیین سقف قیمت‌ها، اعمال تحریم‌ها و سایر محدودیت‌ها اقدام می‌کنند که منجر به بی ثباتی قابل توجهی در بازارهای انرژی می‌شود. علاوه بر این، کشورهای غربی از دستور کار سبز برای ایجاد موانع تجاری خارجی بیشتر استفاده می‌کنند و فعالانه مقررات انرژی‌های تجدیدپذیر را بر سایر کشورها تحمیل می‌کنند.
به طور رسمی، این سازمان در حال حاضر دارای نهادی لازم و ضروری به نام «باشگاه انرژی سازمان همکاری شانگهای» است که به ابتکار روسیه تشکیل شده است.
این باشگاه یک پلتفرم مباحثه‌ای غیررسمی است که در آن هماهنگ سازی قوانین ملی در زمینه انرژی، امنیت انرژی و قیمت گذاری انرژی مورد بحث و تبادل نظر قرار می‌گیرد. در نشست‌های این باشگاه نه تنها نمایندگان کشورهای عضوسازمان همکاری شانگهای که حتی نمایندگان ترکیه یا عربستان سعودی هم به طور منظم حضور دارند.
در این زمینه، ابتکار روسیه برای ایجاد اتحادیه گازی با قزاقستان و ازبکستان معنای دیگری پیدا می‌کند. این دوکشور در زمینه امنیت انرژی با چالش‌هایی روبرو هستند و روسیه بخشی از حجم گاز مورد نیاز این کشورها را تأمین می‌کند. اما آستانه و تاشکند از تحریم‌های ثانویه به خاطر همکاری در چارچوب این اتحادیه هراس دارند و همکاری در داخل باشگاه انرژی می‌تواند این خطرات را خنثی کند.
نقش سازمان همکاری شانگهای در اوراسیای بزرگ
وضعیت متشنج ژئوپلیتیک بین المللی تصویر جهان را به شدت تغییر می‌دهد. واقعیت‌های ژئوپلیتیکی جدید عملاً جهان را به دو دسته شامل کشورهایی که طرفدار نظم جهانی چند قطبی هستند و کشورهای حامی و طرفدار هژمونی ایالات متحده، تقسیم کرده است. در همان زمان، کار بسیاری از نهادهای بین المللی حتی نهادهای منطقه‌ای دچار اختلال شده است. در چنین وضعیت و زمینه‌ای، اهمیت عملکرد مؤثر سازمان همکاری شانگهای افزایش پیدا می‌کند.
روند فعالی برای رسمی کردن نظم بین منطقه‌ای در اوراسیا وجود دارد و پیوستن سازمان همکاری شانگهای به این روند بسیار مهم است. پیش از این، روسیه، به عنوان بخشی از این روند، ابتکار عمل خود - مشارکت اوراسیای بزرگ - را پیشنهاد داده و به ترویج آن ادامه می‌دهد. این ابتکار شامل ایجاد شرایط لازم برای تعامل بین نهادهای مختلف در این قاره، از جمله هم نهادهای منطقه‌ای (اتحادیه اقتصادی اوراسیا؛ سازمان همکاری شانگهای؛ آسه آن و …) و هم کشورها است.
سازمان همکاری شانگهای در طی بیش از ۲۰ سال از عمر خود، نه تنها زمینه ساز همکاری بین بازیگران کلیدی در قاره اوراسیا بوده است، بلکه به گسترش تعامل بین آنها کمک کرده است. وضعیت ژئوپلیتیک جدید ممکن است تحول بیشتر سازمان را تسریع بخشد.