نویسنده: جان لاک
مترجم: پوریا گل‌شناس
ناشر: چرخ، چاپ اول 1402
114 صفحه، 98000 تومان
****
این رسالۀ کوتاه را جان لاک در جوانی‌اش، نیمۀ قرن هفدهم، نگاشت و هرچند در زمان حیاتش منتشر نشد، اما آن را می‌توان یکی از اولین آثار او به شمار آورد. این رساله به‌نوعی بنیاد و سرچشمۀ اندیشه‌های سیاسی بعدی جان لاک است که هم مفصل‌تراند و هم پخته‌تر، مثل دو رسالۀ او در باب حکومت. تأثیر عملی این ایده‌های لاک بر انقلاب‌های آمریکا و فرانسه هم نیازی به گفتن ندارد.
موضوع این کتاب ماهیت قانون طبیعت، اخلاق، حکومت و حتی حقوق بشر است و چارچوبی که ارائه می‌شود بعدها هم بر جریان روشنگری و هم بر سیاست دموکراتیک مؤثر واقع شد. البته این موارد پیش از لاک نیز بررسی شده بودند. برای نمونه، سنت قرون‌وسطایی و فیلسوفان مدرسی به قانون طبیعی عنایت داشتند، اما آنان این موضوع را با الهیات مسیحی تبیین می‌کردند. در مقابل، لاک هم یک فیلسوف مدرن است و هم تجربه‌گرا. لذا باید راهی دیگر در پیش بگیرد. او البته از قانون طبیعی دفاع می‌کند، اما با رویکردی متفاوت از پیشینیان. به‌طور کلی، لاک در این بررسی خود به عقل نقش محوری می‌دهد، هرچند با رویکردی تجربه‌گرایانه. نیز متأثر از توماس هابز است، اما نگاه بدبینانۀ او را ندارد.
کتاب از یازده فصل تشکیل شده که عنوان هر کدام یک پرسش است با پاسخ کوتاه آری یا نه. لاک در هر فصل آن پرسش را بررسی می‌کند و دلایل پاسخ خود را ارائه می‌کند؛ البته به‌جز پرسش‌های سوم، ششم و نهم که بی‌پاسخ رها شده‌اند. این پرسش‌های یازده‌گانه به این ترتیب‌اند:
«آیا قانون کردار یا قانون طبیعت وجود دارد؟»، «آیا قانون طبیعت را می‌توان با روشنی طبیعت شناخت؟»، «آیا قانون طبیعت به یاری سنت نزد ما شناخته می‌شود؟»، «آیا قانون طبیعت در ذهن‌های آدمیان حک شده است؟»، «آیا خرد می‌تواند به یاری تجربۀ حسی به شناخت قانون طبیعت دست یازد؟»، «آیا می‌توان قانون طبیعت را از طریق گرایش طبیعی آدمی شناخت؟ نه. آیا اقناع یقینی ذهن قانون طبیعت را اثبات می‌کند؟»، «آیا می‌توان قانون طبیعت را از طریق هم‌رأیی همگانی آدمیان شناخت؟»، «آیا قانون طبیعت آدمیان را مقید می‌سازد؟»، «آیا قانون طبیعت حیوانات وحشی را موظف می‌سازد؟»، «آیا تکلیف قانون طبیعت جاودان و کلی است؟»، و «آیا سود شخصی هر فردی بنیاد قانون طبیعت را می‌سازد؟»
اولین مسئله دربارۀ هستی‌شناسی قانون طبیعت است. آیا چنین چیزی وجود دارد؟ لاک می‌گوید آری. سپس نوبت به معرفت‌شناسی آن می‌رسد. چگونه می‌توان آن را شناخت؟ از نظر لاک قانون طبیعت یک دستور اخلاقی جهانی است که عقل به یاری تجربه می‌تواند به شناخت آن برسد. او معتقد است که همۀ افراد درکی درونی از درست و نادرست دارند که فراتر از هنجارهای فرهنگی و اجتماعی است. لاک این دیدگاه را مبنایی برای مباحث بعدی، از جمله حقوق فردی و مشروعیت حکومت، قرار می‌دهد. در این‌جا مسئلۀ «وضعیت طبیعی» نیز پیش می‌آید؛ موقعیتی فرضی یا واقعی که افراد بدون حکومت یا قوانین رسمی به‌سر می‌برند. لاک آن را وضعیتی از آزادی و برابری کامل می‌داند، اما می‌افزاید که این وضعیت می‌تواند به‌سبب تفسیرهای متفاوت از قانون طبیعت به تعارضاتی منجر شود. این تنش و تعارض ضرورت تشکیل حکومت برای میانجی‌گری در اختلافات و حفاظت از حقوق را ایجاب می‌کند.
در ادامۀ بحث از وضعیت طبیعی، پای «قرارداد اجتماعی» به میان می‌آید که لاک از آن غافل نمانده است. طبق آن افراد توافق می‌کنند تا دولتی تشکیل دهند که از حقوق طبیعی آنان محافظت کند. در نتیجه، این قرارداد در گرو توانایی دولت در حفظ این حقوق است؛ یعنی اگر دولت در این کار ناکام بماند، شهروندان حق دارند شورش کنند.
جان لاک بیش از هر چیزی به حقوق مالکیت عنایت دارد. او استدلال می‌کند که مالکیت امتداد طبیعیِ کار فردی است. اگر فردی کار خود را با منابع موجود در طبیعت ترکیب کند، مالک آن منابع می‌شود. نقش کار در مالکیت بعدها در حقوق و حتی اقتصاد بسیار پررنگ شد. اما لاک فقط به بحث از حقوق طبیعی بسنده نمی‌کند. او روی دیگر سکه را هم می‌بیند. به عبارت دیگر، وی در کنار حقوق، وظایف را هم ملاحظه می‌کند. در نتیجه، متذکر می‌شود که افراد بر اساس قانون طبیعت، نسبت به یکدیگر، تعهدات اخلاقی نیز دارند. اهمیت تعهدات در این است که مبنای همکاری اجتماعی و ایجاد عدالت در جامعه را فراهم می‌کنند.
همۀ این مباحث با اختصار اما در عین‌حال روشن مورد کنکاش قرار می‌گیرند. در کل، هواداران جان لاک و نیز علاقمندان به علوم‌انسانی و تطور اندیشه‌های مدرن می‌توانند در این کتاب مختصر و مجمل ایده‌هایی متعدد برای تأملات جدی و حتی تاریخی بیابند.
*دکترای فلسفه