در طي چهار سال گذشته متوسط سالانه قيمت نفت روند كاهشي داشته است. البته بيشترين كاهش مربوط به سال 2015 است كه متوسط قيمت برنت موعد دار با 47 درصد كاهش نسبت به سال 2014 به 41/52 دلار در بشكه رسيد و متوسط آن در سال 2016(تا 28 اكتبر) نيز 65/42 دلار در بشكه بود كه 19 درصد پايينتر از سال 2015 است.
روند نزولي ماهانه قيمت نفت نيز از ژوئيه 2014 آغاز شد و با نوساناتي تا ژانويه 2016 ادامه يافت و درنتیجه قيمت نفت برنت از 64/106 دلار در بشكه در ژوئيه 2014 به 75/30 دلار در بشكه در ژانويه 2016 رسيد اما از ماه ژانويه 2016 قیمتها روند صعودي نشان داد و تا اكتبر 2016 با 62 درصد افزايش به 90/49 دلار در بشكه رسيد.
وضعيت عرضه و تقاضا
بر اساس برآورد اوپك در آخرين ماهنامه بازار نفت دبیرخانه اوپك، تقاضاي جهاني در سال 2015 حدود 5/1 ميليون بشكه در روز افزايش يافت و به 2/93 ميليون بشكه در روز رسيد. اين سازمان برآورد كرده است كه رشد تقاضاي جهاني نفت خام در سالهای 2016 و 2017 كمتر از سال 2015 باشد و به ترتيب 2/1 و 2/1 ميليون بشكه در روز افزايش يابد. آژانس بينالمللي انرژي نيز برآورد کرده كه رشد تقاضاي جهاني نفت خام در سال 2015 حدود 8/1 ميليون بشكه در روز بوده و رشد تقاضا در سالهای 2016 و 2017 نيز به ترتيب 3/1 و 2/1 ميليون بشكه در روز باشد كه مقدار كمتري نسبت به سال 2015 است.
از طرف ديگر عرضه غير اوپك كه در سالهای 2014 و 2015 از رشد بالايي برخوردار بود ولي، پيشبيني ميشود كه در سال 2016 كاهش يابد. بر اساس برآوردهاي اوپك رشد عرضه غير اوپك در سالهای 2014 و 2015 به ترتيب 3/2 و 5/1 ميليون بشكه در روز بود و بر اساس برآوردهاي آژانس نيز رشد عرضه غیر اوپک در سالهای 2014 و 2015 به ترتيب 5/2 و 5/1 ميليون بشكه در روز گزارششده است.
برآوردها حاكي از آن است كه عرضه نفت غير اوپك در سال 2016 در مقايسه با سال قبل از آن كاهش مییابد که اين رقم توسط اوپك 700 هزار بشكه در روز و توسط آژانس یکمیلیون بشكه در روز برآورد شده است. البته براي سال 2017 هر دو نهاد برآورد كردهاند كه عرضه غیر اوپک افزايش يابد و مقدار آن بر اساس برآوردهاي اوپك 200 هزار بشكه در روز و بر اساس برآوردهاي آژانس 400 هزار بشكه در روز خواهد بود.
مهمترین دليل كاهش قيمت نفت در دو سال گذشته، وجود مازاد عرضه در بازار بوده است. در سال 2015 حدود 5/1 تا 2 ميليون بشكه در روز مازاد عرضه در بازار وجود داشت و اگرچه در سال 2016 حجم مازاد عرضه در بازار کاهشیافته و به كمتر از یکمیلیون بشكه در روز رسيده است اما وجود آن همچنان يكي از عوامل تأثیرگذار در تضعيف قيمت نفت است. برآورد ميشود كه در طي فصول اول و دوم سال 2017 نيز همچنان بازار با مازاد عرضه مواجه باشد و در فصول سوم و چهارم 2017 بازار به تعادل برسد.
علاوه بر اين سطح ذخیرهسازیهای نفت در كشورهاي OECD به حدود 1/3 ميليارد بشكه رسيده است كه بيش از متوسط پنج سال گذشته است و براي اينكه قیمتها در سطحي بالاتر از مقدار كنوني قرار گيرد نياز است كه بخشي از آن مصرفشده و به سطح متوسط پنج سال گذشته برگردد درحالیکه با توجه به ادامه مازاد عرضه پیشبینی ميشود كه سطح آن از مقدار كنوني فراتر رود.
چشمانداز قيمت نفت براي سال 2017 در سناريوهاي مختلف
قيمت نفت تحت تأثیر عوامل مختلفي است ازاینرو پيشبيني آن بسيار دشوار است. حال با توجه به عوامل مختلف تأثیرگذار بر قیمت نفت نظير وضعيت عرضه و تقاضا، سطح ذخیرهسازیهای تجاري و استراتژيك نفت خام و فرآورده و عوامل ژئوپلیتیک، چشمانداز قيمت نفت براي سال 2017 در سه سناريو ذکرشده است.
1- سناريوي اول: كاهش قيمت نفت
در سناريوي اول با در نظر گرفتن يك سري فروض پيشبيني ميشود كه قيمت نفت در سطح 30 تا 45 دلار در بشكه قرار گيرد. فروض اين سناريو عبارتاند از:
• كاهش رشد اقتصادي جهان و درنتیجه رشد كمتر تقاضاي جهاني نفت از مقدار پیشبینیشده
• افزايش توليد غير اوپك بيش از مقادير پیشبینیشده بهويژه توليد نفت شيل در آمريكا
• تداوم رشد توليد اوپك
• عدم دستيابي به توافق ميان اعضاي اوپك و با غیر اوپک براي كاهش توليد و تثبيت توليد نفت
• كاهش مناقشات خاورميانه
• حل اختلافات سياسي در ليبي و بازگشت توليد اين كشور به حدود یکمیلیون بشكه در روز
• بازگشت كامل توليد نيجريه به بازار و حل اختلافات سياسي در منطقه نفتخیز دلتاي نيجر
اين عوامل منجر به ايجاد مازاد عرضه نفت در بازار شده و سطح ذخیرهسازیها را افزايش خواهد داد و لذا فشار بيشتر بر قیمتها را به دنبال خواهد داشت و امكان انتقال سطح قيمتهاي نفت خام به محدوده 45-30 دلار در هر بشكه را دارد.
2- سناريوي دوم: عدمتغییر اساسي در قيمت
در سناريوي دوم با توجه به فروض ذيل پيشبيني ميشود كه قيمت نفت در سطح 45 تا 60 دلار در بشكه قرار گیرد. اين عوامل منجر ميگردند كه مازاد عرضه نفت در بازار شده روند كاهشي داشته باشد و در پايان سال 2017 شاهد تثبيت ذخیرهسازیها باشيم. فروض اين سناريو عبارتاند از:
• رشد تقاضاي جهاني مطابق با مقادير پيشبيني
• رشد توليد غير اوپك نيز محدود و بر اساس مقادير برآورد شده باشد.
• عدم شكست كامل مذاكرات بين اعضاي اوپك و همینطور بين اوپك و غير اوپك براي فريز و كاهش سطح توليد و ادامه همكاري آنها البته با فرض عدم موفقيت كامل آن
• عدم تشديد بحرانهای سياسي در خاورميانه
• عدم حل اختلافات سياسي در ليبي حفظ سطح فعلي توليد اين كشور
• عدم بازگشت كامل توليد نيجريه به بازار
3- سناريوي سوم: افزايش قيمت نفت
در سناريوي سوم نيز فروض ذيل در نظر گرفتهشده است و لذا پيشبيني ميشود كه قيمت نفت در سطح 55 تا 70 دلار در بشكه قرار گيرد. اين عوامل منجر به تراز عرضه و تقاضا شده و در نيمه دوم سال 2017 نيز اندكي از ذخیرهسازیها كاسته خواهد شد. فروض اين سناريو عبارتاند از:
• افزايش رشد تقاضاي جهاني نفت بيش از مقادير پیشبینیشده
• رشد كمتر از حد انتظار توليد غير اوپك
• تغيير رويكرد عربستان و همپيمانانش در مورد سياست سهم بازار و اجرايي شدن توافق اجلاس الجزاير كه نشان از موفقيت مذاكرات بين اعضاي اوپك و همینطور بين اوپك و غير اوپك دارد.
• تشديد بحرانهای سياسي در خاورميانه و گسترش تنشها به ساير نقاط خاورميانه
• تداوم مناقشات داخلي ليبي و عدم بازگشت كامل توليد نفت اين كشور
• عدم بازگشت توليد نفت نيجريه به بازار و تشديد حملات شورشيان به تأسیسات نفتي در منطقه نفتخیز دلتاي نيجر
• دستيابي ايران به حداكثر ظرفيت توليد نفت و توقف رشد توليد (حدود 1/4 ميليون بشكه در روز)
4. پیشبینی مؤسسات مالي بزرگ جهان از قيمت نفت در سال 2017
بر اساس جديدترين پيشبينيهاي انجامشده توسط مؤسسات مالي بزرگ جهان، پیشبینی میشود كه قيمت نفت در سال 2017 حدود 22 درصد رشد داشته باشد. متوسط قيمت برنت در سال 2016 (تا 28 اكتبر) حدود 65/42 دلار در بشكه بوده است و اين مؤسسات برآورد كردهاند كه تا پايان سال 2016 به 55/45 دلار در بشكه رسيده و در سال 2017 نيز با 10 دلار افزايش، متوسط آن در سطح 55/55 دلار در بشكه قرار خواهد گرفت. برآورد اين سازمان نيز محدوده وسيعي را در برمیگیرد (70-45 دلار در بشكه). نتايج اين جدول حاكي از آن است كه عدم اطمینانهای بسياري در بازار وجود دارد كه پیشبینی قيمت را بسيار دشوار نموده است.
با توجه به برآورد عرضه و تقاضاي نفت از سوي سازمان اوپك و آژانس بینالمللی انرژي میتوان انتظار داشت كه از نيمه دوم سال 2017 وضعيت بازار ازلحاظ عرضه و تقاضا به تعادل برسد و مازاد عرضه كاهش يابد.
همان طور که قيمت نفت در سه سناريو پیش بینی شده كه احتمال وقوع سناريوي دوم بيشتر است. با توجه به سناريوي دوم و فروض ذکرشده در آن قيمت نفت در سال 2017 در محدوده 45 تا 60 دلار و متوسط آن نيز 52 دلار در هر بشكه برآورد ميشود، البته متوسط پيشبيني مؤسسات مالي بزرگ جهان براي قيمت نفت در سال 2017 نيز حدود 5/55 دلار در بشكه را نشان ميدهد.
اقتصاد ایران به نفت و درآمد فروش آن، وابسته است؛ مدتی تا زمان موعد ارائه لایحه بودجه سال 1396 که یکی از قیمتها مهم آن، قیمت نفت و برآورد آن است، نمانده و باید منتظر ماند که آخرین بودجه دولت یازدهم با چه قیمتی نفتی روانه مجلس خواهد شد.
*رئیس پژوهشكده اقتصاد انرژي