به گزارش ایسنا، پرونده «شب یلدا/ چله»، پس از نزدیک به یک دهه معطلی، به عنوان نوزدهمین میراث ناملموس ایران مشترک با افغانستان در یونسکو سرانجام ثبت جهانی شد. پرونده «یلدا» از سال ۱۳۹۳ برای ثبت میراث‌ناملموس چند ملیتی در یونسکو به اشتراک گذاشته شد، اما در طول این سال‌ها هیچ کشوری مشارکت در این پرونده را نپذیرفت تا سرانجام این پرونده مشترک با افعانستان به یونسکو ارائه شد.
«شب یلدا» تنها پرونده ثبتی ایران در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو در سال ۱۴۰۱ نبود؛ «سوزن‌دوزی ترکمن/ ترکمن‌دوزی» (مشترک با ترکمنستان)، «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» (مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) و «مهارت ساختن و نواختن ساز عود» (مشترک بین ایران و سوریه) در هفدهمین کمیته بین‌دولت‌ها برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو که در مراکش برگزار شد نیز به ثبت رسیدند.
با وجود این موفقیت، اما دو پرونده دیگر ایران به نام‌های «هنر ساختن و نواختن رباب» (مشترک با تاجیکستان و ازبکستان)، «جشن مهرگان» (مشترک با تاجیکستان) از این اجلاس یونسکو ناکام ماندند و ریفر (برگشت و قابل طرح در اجلاس بعدی) شدند. آتوسا مومنی ـ سرپرست مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی زیر نظر یونسکو ـ در گفت‌وگو با ایسنا دلیل این ریفر شدن را این‌گونه توضیح داده بود: «درباره ریفر شدن پرونده «رُباب» این اتفاق افتاد که اطلاعات کشورهای مشارکت کرده (تاجیکستان و ازبکستان) کافی و به اندازه اطلاعات ارائه شده از سوی ایران نبود. از طرفی، ما اجازه نداریم از سوی آن کشورها اطلاعات ناکافی در بخش آنها را بنویسیم و اگر این کار را انجام دهیم آن کشورها می‌توانند اعتراض کنند. حتی اگر نقطه و یا ویرگولی را در بخش مربوط به محتوای کشور دیگر تغییر دهیم می‌توانند علیه ما شکایت کنند، این محدودیت‌ها در قوانین یونسکو وجود دارد.»
او درباره برگشت دادن پرونده «مهرگان» نیز گفته بود: «بار اولی که ثبت نشد، ماجرا از این قرار بود که پرونده ارائه نشد تا کشورهای دیگر هم فرصت پیوستن به آن را داشته باشند و سهمیه آن باطل نشود. درباره ریفر شدن این پرونده در اجلاس ۲۰۲۲ هم چون اطلاعات بخش تاجیکستان ناقص بود، چنین اتفاقی رخ داد. ایران درباره مناطقی که مهرگان در آن برگزار می‌شود، اطلاعات کافی را ارائه داده است.»
بنابر اطلاعاتی که ایسنا از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دریافت کرده است، اکنون نقص‌های دو پرونده «هنر ساختن و نواختن رباب» و «مهرگان» رفع شده است و فروردین‌ماه ۱۴۰۲ به یونسکو ارسال خواهد شد تا برای ثبت در اجلاس سال ۲۰۲۴ (۱۴۰۳ هجری شمسی) یونسکو مورد ارزیابی قرار گیرند.
ایران برای اجلاس سال ۲۰۲۳ ( ۱۴۰۲ هجری شمسی) چهار پرونده برای ثبت در فهرست جهانی میراث‌ناملموس به یونسکو ارسال کرده است. یونسکو برای ثبت پرونده‌های ناملموس سه فهرست دارد، فهرست معرف، فهرست آثار در خطر و فهرست اقدامات پاسدارانه خوب. به این ترتیب «برنامه ملی زیارت رضوی» در فهرست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو برای ارتقاء میزبانی زُوار رضوی با هدف ترویج احترام متقابل میان جوامع و گروه‌های مختلف، «هنر تذهیب» (مشترک با ترکیه، ازبکستان، تاجیکستان و آذربایجان) و «افطاری و سنت‌های اجتماعی و فرهنگی وابسته آن» (مشترک با آذربایجان، ترکیه و ازبکستان) و «جشن سده» (مشترک با تاجیکستان) در فهرست معرف قرار خواهند گرفت.
ایران همچنین شماری از بناها و آثار تاریخی خود را در فهرست آثار ملموس یونسکو به ثبت رسانده است، اما در سال ۱۴۰۱ به این دلیل که اجلاس یونسکو قرار بود در کشور روسیه برگزار شود و به دلیل مسائل بین‌المللی این کشور به دنبال جنگ با اوکراین این اجلاس لغو شد و هیچ کشوری در سال ۲۰۲۲ نتوانست اثر تاریخی را در فهرست یونسکو به ثبت برساند. با این حال سهمیه کشورها حفظ شد و قرار بر این شد که در اجلاس سال ۲۰۲۳ دو پرونده برای ثبت ارائه شود. ایران نیز در اجلاس سال ۱۴۰۲ پرونده‌های «کاروانسراهای ایران» که قرار بود در اجلاس ۲۰۲۲ بررسی شود و «منظر فرهنگی شهر ماسوله» را مطرح خواهد کرد. از سویی قرار است در اجلاس امسال جنگل‌های «دیزمار» به پرونده جهانی جنگل‌های هیرکانی الحاق شود.
همچنین پرونده «منظر تاریخی، شهری هگمتانه تا همدان» از دیگر پرونده‌هایی است که بهمن ماه سال ۱۴۰۱ به یونسکو ارسال شده و قرار است در شهریور ۱۴۰۲ مورد ارزیابی کارشناس‌های یونسکو قرار گیرد و در سال ۱۴۰۳ برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو ارائه شود.
ثبت جهانی هگمتانه در فهرست یونسکو نیز چند سالی است که رویای همدان و ایران بوده تا جایی که یک جانباز ۶۵ درصد برای رساندن این پیام از هگمتانه تا پاسارگاد را رکاب زد، اما همیشه چالش‌هایی برای این محوطه تاریخی وجود داشته که ثبت جهانی آن را تحت شعاع قرار می‌داده است. آسفالت کردن جنوب غربی این محوطه تاریخی، اقدامی که به دنبال اجرایی کردن «طرح پیاده‌راه کردن شش خیابان تاریخی همدان با مرکزیت میدان امام(ره)» انجام شد و نه‌تنها مفید نبود بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این محوطه وارد کرد، به یکی از نگرانی‌های بزرگ برای به خطر اندختن موقعیت پرونده هگمتانه تبدیل شد اما این تمام ماجرا نبود و همیشه عواملی برای تهدید ثبت جهانی آن وجود داشت.
سرانجام سال ۱۳۹۹ تصمیم گرفته شد به جای ثبت محوط تاریخی هگمتانه، «منظر تاریخی، شهری هگمتانه تا همدان» برای پیشنهاد ثبت در یونسکو ارائه شود و در طول یک سال گذشته این اقدام در دستور کار قرار گرفته است.
با این حال همچنان موانع و خطرهایی برای ثبت منظر تاریخی هگمتانه و همدان وجود داشته، به طوری‌که در خرداد سال ۱۴۰۱ گفته شد پارکینگ‌های سینا و آقاجانی‌بیگ دو عامل منفی در بافت تاریخی همدان محسوب می‌شوند و پرونده ثبت جهانی منظر تاریخی هگمتانه تا همدان را به خطر انداخته‌اند و یا حاشیه‌هایی از بانک ملی شعبه میدان، از جمله نصب کرکره برقی بر جداره‌های این بانک و رنگ‌آمیزی غیرمتعارف بر جداره خبرساز شد. البته در طول این سال‌ها قول‌هایی برای رفع موانع ثبت جهانی منظر تاریخی هگمتانه داده شده است که هنوز خبری از عملی شدن آنها شنیده نمی‌شود.
ثبت «منظر فرهنگی شهر ماسوله» از گزینه‌های در نوبت ثبت در فهرست یونسکو در سال ۱۴۰۲ است. زمزمه‌های جهانی شدن ماسوله نیز از دهه ۸۰ مطرح شد، اما این شهر تاریخی و گردشگرپذیر با مانع‌هایی از جمله نبود مدیریت یکپارچه شهری و وجود ۱۱ ساختمان اداره برق، آب و فاضلاب، مخابرات، هواشناسی، تعاونی صنایع‌دستی، درمانگاه، دو واحد تجاری، دو واحد مسکونی در حریم فضای سبز برای ثبت مواجه بود که باید از میان برداشته می‌شدند.
در نهایت ارزیابان یونسکو مهرماه ۱۴۰۱، ماسوله را زیر ذره‌بین کارشناسی خود بردند و مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان بازدید ارزیاب‌های یونسکو از ماسوله را "رضایت‌بخش" توصیف کرد و گفت که «ثبت جهانی ماسوله به نتیجه نهایی گزارش ارزیاب‌های یونسکو منوط است. تمام موانع ثبت جهانی ماسوله برطرف شده است و در صورت تایید کمیسیون یونسکو در سال ۲۰۲۳ ثبت جهانی می‌شود.
«مجموعه کاروانسرهای ایرانی» ، یکی دیگر از پرونده‌های در انتظار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۱۴۰۲، است که قرار بود سال گذشته بررسی شود اما اجلاس یونسکو برگزار نشد. به گفته مشاور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ۵۶ کاروانسرا با قدمتی از دوره ساسانی تا دوره قاجار در ۲۴ استان در فهرست کاروانسراهای ایرانی قرار دارند که مورد بازدید ارزیابان یونسکو قرار گرفته‌اند و قرار است در اجلاس بعدی یونسکو در آذرماه ۱۴۰۲ بررسی شوند.
فهرست کارونسراهای ایران که برای ثبت جهانی معرفی شده‌اند، به این شرح است:
اردبیل: کاروانسرای تاریخی «شاه عباسی» در گردنه صائین شهرستان نیر در اردبیل، قزوین: کاروانسرای «سعدالسلطنه»، اصفهان: کاروانسرای «نیستانک» در شهرستان نائین، کاروانسرای «کوهپایه»، کاروانسراهای «شیخ‌علی‌خان‌زنگنه» و «گز» در شهرستان شاهین‌شهر و میمه، کاروانسراهای «مهیار» و «امین‌آباد» در شهرستان شهرضا، کاروانسراهای «گبری» و «مرنجاب» در شهرستان کاشان و آران‌وبیدگل و کاروانسرای «عباسی»، فارس: کاروانسرای «ایزدخواست»، آذربایجان شرقی: کاروانسرای «یام مرند»، «خواجه نظر» در جلفا، «جمال آباد» در میانه و «گویجه بئل» در مسیر اهر، آذربایجان غربی: کاروانسرای «شاه عباسی قطور خوی»، کرمانشاه: کاروانسرای «بیستون»، سمنان: کاروانسراهای سنگی و آجری «آهوان»، کاروانسرای «میامی» و «میان‌دشت»، «عباس‌آباد» و کاروانسرای «قصر بهرام» در گرمسار، یزد: کارونسراهای «زین‌الدین»، «خرانق»، «نو و کهنه انجیره»، مجموعه کاروانسرای «میبد» و «رشتی عقدا»، مرکزی: کاروانسرای «باغ شیخ» ساوه، بوشهر: کاروانسرای «مشیرالملک» برازجان، همدان: کاروانسراهای «تاج‌آباد» شهرستان بهار و «فرسفج» تویسرکان، لرستان: کاروانسرای «چمشک» در شهرستان پلدختر استان، خراسان شمالی: کاروانسرای «رباط قلی» جاجرم در استان، خراسان جنوبی: کاروانسرای «سرایان»، «ده محمد»، «خان» و «چهل پایه» طبس، خراسان رضوی: کاروانسراهای مزینان معروف به «شاه عباسی» در داورزن، «مهر» در جاده سبزوار به شاهرود، «زعفرانیه» در سبزوار، «فخر داوود» در مشهد، «عباس‌آباد» در تایباد، «فخرآباد» در بجستان و «رباط شرف» در سرخس، کرمان: کاروانسرای «گنجعلی‌خان» و «چاه کوران راور»، کهگیلویه و بویراحمد: کاروانسرای «دهدشت»، قم: کاروانسرای «دیرگچین»، البرز: کاروانسرای «ینگه امام» و هرمزگان: کاروانسرای «بستک»، گیلان: کاروانسرای «تی‌تی» شهرستان سیاهکل، خوزستان:کاروانسرای افضلی و تهران: کاروانسرای قلعه سنگی پرند.
