یکی از مهمترین کارهایی که می توان برای توسعه و افزایش درک نسبت به یک رشته انجام داد برقراری نشست های دانش افزایی یا بررسی چالش هاست. زبان عربی هم از این قاعده جدا نیست و مشکلات آن و یا بررسی موقعیت های شغلی در آن  نیاز به برقراری نشست های متعدد دارد.

در تاریخ۱۸ اسفند ۱۴۰۱ نشستی به همت موسسه مطالعات فکری فرهنگی جهان عرب برگزار شد که در آن اساتید محترم رشته زبان و ادبیات عربی از جمله جناب آقای دکتر عیسی متقی زاده استاد دانشگاه تربیت مدرس و سرکار خانم دکتر معصومه حسن زاده استاد دانشگاه امام صادق ( ع) به واکاوی چالش های آموزش زبان عربی در ایران پرداختند که مطالب ارائه شده شایستگی آن را داشت که به صورت خلاصه و دسته بندی شده  مطرح شود تا شاید  برای دانشجویان این رشته راه را هموار تر نماید .

آنچه در آغاز باید به آن اشاره کرد این است که زبان عربی زبان قرآن کریم و احادیث پیامبران است و بر هر ایرانی مسلمان واجب است آن را در حد ضرورت بیاموزد تا بتواند درک درستی از مفاهیم قرآن کریم و کلام گهربار پیشوایان دینی داشته باشد . از این جهت سال های سال است که درس عربی جزء دروس مدارس ایران اسلامی است و هدف اصلی این بوده که دانش آموز با مفاهیم سوره های کوتاه و یا داستان های کوتاه دینی آشنا شود . از سوی دیگر رشته زبان و ادبیات عرب سال ها ست در دانشگاه های معتبر کشور دانشجو می پذیرد که البته هدف کلی این رشته آشنایی با ادبیات عرب و بحث ترجمه و تا حدودی مکالمه و... است 
این مقدمه بیان شد تا فتح بابی باشد برای نگاه به چالش های آموزش زبان عربی در ایران  که در این سال ها کمتر به آن پرداخته شده اگر بخواهیم مسئله آموزش زبان عربی را مورد  واکاوی  قرار دهیم باید چندین چالش را دسته بندی و سپس بررسی کنیم .

اولین چالشی که خصوصا در عرصه دانشگاهی و آموزش عالی  با آن مواجه هستیم  این است که برخی اساتید زبان عربی خودشان نسبت به آنچه تدریس می کنند بی انگیزه هستند یعنی صرفا کلاس و واحد را تدریس می کنند و دانشجو را با انبوهی از چالش ها و سوالات حل نشده به حال خود رها می کنند و شاید یکی از علت های این عدم انگیزه مسائل مالی و حمایت های مالی از سوی نهاد های بالا دستی باشد.

دومین چالشی که رشته ادبیات عرب در مقاطع مختلف کارشناسی و بالاتر با آن روبرو است مسئله برنامه ریزی و فصل بندی دروس  است که سال های سال است دست نخورده باقی مانده و به شکل روتین تدریس می شود به طور مثال درس عروض و قافیه درسی است که در آینده شغلی دانشجوی ادبیات عرب تاثیر زیادی ندارد و شاید اصلا جایگاهی ندارد اما استاد و دانشجو مجبورند آن را بپذیرند یا درس نحو به شکل سلسله وار در تمام سنوات کارشناسی تدریس می شود بلکه میزان مورد نیاز و درست آن در برنامه ریزی درسی شاید 8 واحد باشد   به طور کل می توان گفت عمر چارت تحصیلی به طور استاندارد 5 تا 7 سال است که از این منظر به نظر می رسد چارت تحصیلی ادبیات عربی باید مورد تجدید نظر اساسی قرار گیرد .

چالش سومی که رشته ادبیات عرب و آموزش و پرورش ما با آن رو به رو است مسئله آموزش مهارت های زبانی یعنی مکالمه ، خواندن ، نوشتن ، و گوش دادن است که در این زمینه هر دو بخش آموزشی هم دانشگاه و هم مدرسه بسیار ضعیف عمل کردند یعنی دانشجو زبان را به عنوان مهارت یاد نمی گیرد بلکه به عنوان وسیله ای برای فهم متون دینی یاد می گیرد و این یک اشکال اساسی است البته این به معنای نفی آموزش متون دینی و مفاهیم قرآنی نیست بلکه به این معناست که اگر می خواهیم دانشجو را به سمت تفکر معاصر عرب پیش ببریم باید مهارت های زبانی را حد اقل به مدت یک سال در وجود او تقویت کنیم سپس به خواندن رمان و... بپردازیم و به نظر می رسد که رشته ادبیات عربی در ایران هنوز در سطح واژه و فهم نقش های جملات باقی مانده و پا فراتر نگذاشته است و دانشجویان ما به طور عموم درک درستی از مکالمه و فهم متون معاصر و متون مطبوعاتی و... ندارند که این موضوع کار کارشناسی جدی و برنامه ریزی شده ای را   می طلبد .

و اما چالش چهارم که بسیار مهم به نظر می رسد این است که در رشته ادبیات عربی منابع آموزشی به زبان فارسی و مناسب با فرهنگ ایرانی – اسلامی بسیار اندک و محدود است به معنای آنکه استاید این رشته معمولا یک منبع درسی را برای چندین ترم متوالی تدریس می کنند به طور مثال کتاب مبادئ العربیة نوشته رشید شرطونی یک منبع اصلی برای واحد های صرف و نحو است که محتوا و شیوه نگارش آن مناسب با فرهنگ ایرانی و مناسب با سن دانشجو نیست دانشجوی کارشناسی ادبیات عربی در سنین بین 19 تا 24 سال در دانشگاه تحصیل می کند اما محتوای مناسب سن خود را در منابع یافت نمی کند پس لازم است منابعی جدید و مناسب سن دانشجو در این رشته تهیه و تنظیم گردد که علاوه بر فرهنگ اسلامی نگاهی جامع به فرهنگ جهانی و پیشرفت های روز افزون جهان داشته  باشد .

پنجمین چالش که کاملا عیان است این است که اساتید این رشته خودشان در برابر به روز شدن مقاومت می کنند و ترجیه می دهند همان منابع کهنه را تدریس کنند و همان مناهج قدیمی را پیش بگیرند و برخی استادان دانشگاه با علم روز کامپیوتر و استفاده از پست الکترونیک فاصله زیادی دارند همین موضوع باعث شده تا دانشجویان برای پیگیری امور درسی خود مجبور باشند بار ها و بار ها و در بسیاری از اوقات بدون توجیه به دانشگاه رفت و آمد داشته باشند در حالی که می توان بسیاری از  امور درسی دانشجویان را به صورت مجازی پیگیری کرد .

چالش ششم که یکی از مهمترین چالش های امروز دانشجویان رشته ادبیات عربی است بحث آینده شغلی و پایین آمدن انگیزه از کار و فعالیت در این رشته  است  چرا که عرصه های شغلی این رشته در ایران محدود به تدریس و در موارد اندک کار در زمینه ترجمه است حال  سوال این است که چرا ما در زمینه آینده شغلی ادبیات عربی با وضعیتی مبهم مواجه هستیم ؟ دلیل اصلی آن این است که دانشگاه و آموزش عالی ایران در رشته ادبیات عربی حوزه ها و عرصه های این رشته را هدفمند نکرده است واضح تر اینکه دانشجوی ما در مقاطع مختلف تحصیلی از نحو و بلاغت و ترجمه و... اندکی یادمی گیرد اما در هیچ کدام متخصص و ماهر نمی شود یکی از مسائلی که باید به آن توجه وافر شود این است که ما باید در این رشته و همه رشته های دانشگاهی به سمت تخصصی شدن پیش برویم یعنی اگر دانشجویی به مسائل نحوی علاقه دارد با استاد راهنمای مربوط سال ها روی این بخش کار کند و متخصص شود و نه اینکه  همه چیز بداند و هیچ نداند اگر این مهم رخ دهد آینده شغلی دانشجو از ابهام و سردرگمی خارج می گردد . و از سوی دیگر دانشجویان با استعداد این رشته نیز باید از سوی استاید مورد حمایت قرار گیرند نه اینکه حمایت استاد فقط محدود به کلاس درس باشد  اگر آینده شغلی هر رشته ای برای دانشجو نامعلوم باشد دانشجو رشته را کنار زده و به سمت مهارتی می رود که بتواند درآمد و آینده ای در آن داشته باشد با تأسف بسیار باید گفت در رشته ادبیات عربی خود استادان تمایل چندانی به حمایت از دانشجویان و فراهم آوردن عرصه شغلی برای آنان ندارند .

همین موضوع باعث شده رشته ادبیات عربی در ایران با یک نوع بحران هویت مواجه شود زیرا زمینه هایی که مورد بحث و بررسی قرار می گیرند تفکیک نشده و تخصصی نشده اند . مثال واضح تر آنکه دانشگاهی در کشور آلمان به طور تخصصی روی ترجمه شفاهی تمرکز کرده و واحد های درسی را بر اساس نیاز دانشجو تنظیم کرده است و در نهایت دانشجو پس از پایان تحصیلات امکان فعالیت در زمینه ترجمه را دارد .

اما چند پیشنهاد 

در مطالبی که گذشت به بررسی چالش ها و مطرح کردن دغدغه های موجود در این رشته پرداختیم حال سوال اساسی این است که با وجود این چالش ها راه برون رفت از شرایط کنونی  چیست ؟  

اولین پیشنهاد این است که ما باید دانشجوی خود را در زمینه مهارت های زبانی تقویت کنیم و در این راه باید از روش ها و نظام های آموزش زبانی فرانسوی و آمریکایی استفاده شود .

دومین راه لزوم توجه به تدریس لایه لایه دروس است یعنی اگر مکالمه عربی تدریس می شود موضوعات نحوی و بلاغی فراموش نشود و به موازات تدریس شود نه این که هر استادی فقط درس خود را ارائه داده و ذهن دانشجو رها شود بلکه دانشجو باید بین همه دروس خط ارتباط مشترکی برقرار کند .

سومین موضوع این است که نگاه جامعه ایرانی و معلمان نسبت به زبان عربی باید تغییر کند یعنی ما نگاه دینی و اعتقادی محض به زبان عربی را کنار بگذاریم و نگاه کنیم که زبان عربی زبان بیش از 19 کشور جهان است که جمهوری اسلامی ایران نیز روابط گسترده ای با آنها دارد و امروزه مهاجرت به کشور های عربی یا از طریق کشورهای عربی درحال افزایش است  و مکالمه عربی به صورت یک ضرورت حتمی و قطعی تدریس شود .

چهارمین پیشنهاد این است که در برنامه ریزی آموزشی ما باید یک برنامه راهبردی 10 ساله را مناسب با سن و فرهنگ دانشجو طراحی کنیم و یک بازنگری اساسی در جدول دروس دانشگاهی داشته باشیم .

پنجمین پیشنهاد این است که برای برطرف نمودن دغدغه های درونی دانشجویان و کنترل و کاهش بی انگیزه بودن در این رشته از عزیزان و مشاوران محترم رشته روانشناسی استفاده شود تا دانشجو بتواند خود را با شرایط فعلی تطبیق داده و تصمیمات درست بگیرد از سوی دیگر بتواند به صورت فعال در رشته خود ارائه خدمات کند .

ششمین و آخرین پیشنهاد این است که دانشجو در پایان هر مقطع تحصیلی دانشگاهی یک آزمون جامع ( آزمون بسندگی ) بدهد تا بتواند وضعیت دانش خود را به صورت آماری بسنجد و هر کجا که ضعف و خلاء بیشتری وجود دارد در آن بخش متمرکز شده و خود را تقویت کند .

مطالبی که گذشت مجموعه ای بود از دغدغه ها و راه های برطرف شدن مشکلات آموزشی زبان عربی در ایران که اگر به آن توجه شود بسیاری از مشکلات و چالش های موجود این رشته مرتفع خواهد شد و این مهم به دست نمی آید مگر با نگاه جامع و گسترده به شیوه های آموزش جهانی و استفاده از استعداد های موجود در رشته زبان و ادبیات عربی از سوی دیگر  مسئولان امر نیز باید توجه بیش از پیش خود را برای اجرایی نمودن این پیشنهادات مبذول دارند تا بتوان به نقطه ای مطلوب رسید .

*کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی