الف - پشت پرده کودتا/ از پنسیلوانیا تا ریاض

در ترکیه ساعت یازده و سی دقیقه جمعه شب به وقت محلی (حوالی یک بامداد به وقت تهران) ارتش اعلام کرد علیه دولت رجب طیب اردوغان کودتا کرده است. گروهی از نیروهای ارتش همراه با ادوات نظامی در استانبول و آنکارا وارد خیابان‌ها شده و اعلام کردند کنترل امور را در دست گرفته‌اند. در پی آن تلویزیون ها و شبکه‌های اجتماعی قطع و شبکه تی آر تی ترکیه برای ساعاتی به تصرف ارتش درآمدند اما با گذشت ساعاتی کودتا ناکام ماند.

درباره عوامل و حامیان این کودتا تا کنون گمانه زنی ها مختلفی ارائه شده است. ناگفته پیداست بعضی از این احتمالات و گمانه زنی ها از شواهد و دلایل کمتر متقنی برخوردار هستند. در ادامه تلاش شده برخی از مهمترین این فرضیات ارائه شود.

دولت ترکیه فتح الله گولن و طرفداران او را عامل کودتا می داند. در واقع در همان ساعات اولیه کودتا، رجب طیب اردوغان که در تعطیلات بود در مصاحبه تصویری با موبایل به سی‌ان‌ان ترک گفت:« مشخص است که این کودتا در یک ساختار موازی (جنبش گولن) مدیریت و رهبری شده است». پس از آن رئیس جمهور ترکیه در فرودگاه آتاتورک استانبول گفت: «برخی در ارتش ترکیه از پنسیلوانیا یعنی محل سکونت فتح‌الله گولن دستور گرفته‌اند. این کودتا نشان داد که سازمان گولن تروریستی است».

موج اتهامات مقامات ترکیه باعث شد فتح الله گولن حمایت از کودتا را رد و تغییر نظام ترکیه با استفاده از روشهای نظامی و غیردموکراتیک را محکوم کند. گولن از ساعات ابتدایی کودتا تا زمان اعلام شکست، ۲ بار طی اظهاراتی هرگونه حمایت از کودتا را رد کرد.

همچنین گولن طی بیانیه‌ای اعلام کرد که کودتای ترکیه احتمالاً تلاشی بوده که توسط اردوغان سازماندهی شده است. وی در ادامه افزود که حتی ۱ درصد از کسانی را که در این کودتا نقش داشته‌اند، نمی‌شناسد و احتمالاً این کودتای نظامی ساختگی بوده است.
گفتنی است دولت ترکیه در دو سال گذشته عملیات های مداومی علیه نیروهای این جریان در ساختار قضایی و اطلاعاتی ترکیه انجام داده و صدها نفر به جرم همکاری با جنبش گولن در درون دولت دستگیر شده بودند. اما برای نخستین بار در هفته گذشته تعدادی از افسران ارتش تحت بازداشت قرار گرفتند. این عملیات جریان را متوجه جدیت دولت در برخورد با خود کرد و جریان را بر آن داشت تا با پذیرش تمام ریسک ها، دست به کار شود.

اقامت فتح الله گولن در ایالت پنسلوانیا موجب شد برخی سایت ها و تحلیل ها انگشت اتهام را حتی به سمت آمریکا نیز نشانه بروند و عنوان کنند که اگر رهبر عوامل کودتا در آمریکا به سر می برد و از آن جا فرمان شروع عملیات صادر شده پس حداقل باید گفت آمریکا در جریان این کودتا بوده است.

برخی نیز با رد فرضیه دخالت فتح الله گولن در کودتا معتقدند ترکیه با فرصت طلبی، سیاست خود را بعد از این اتفاق در راستای فشار به آمریکا برای تحویل دادن فتح الله گولن متمرکز خواهد نمود.

تحلیل دیگر مبتنی بر نمایشی بودن کودتا است. از دید برخی اردوغان با انجام یک کودتای کنترل شده در پی تصفیه کامل ارتش و نهادهای دولتی از مخالفان خود، علی الخصوص جماعت گولن و حرکت به سمت نظام ریاستی می باشد. البته عده ای در پاسخ به این ادعا عنوان می کنند هیچ وقت دولت با انجام عامدانه چنین اقدامی امنیت، اعتبار و پرستیژ کشور را زیر سوال نمی برد و ضررهای چنین اقدامی بسیار بیشتر از نفع های احتمالی و نسیه آن است.

اما حسین شیخ‌الاسلام، مشاور امور بین‌الملل رئیس مجلس شورای اسلامی دیروز فرضیه دیگری را درباره کودتا عنوان کرد. وی با بیان اینکه ما احتمال می‌دهیم که عربستان از طراحان کودتای ترکیه باشد گفت: وقتی بندر بن‌سلطان به خودش اجازه می‌دهد دولت روسیه را به خاطر مقابله با تروریست‌ها تهدید کند، طبیعی است که دیگر مقامات آل‌سعود حاضر به تغییر مواضع و رفتار ترکیه در مقابل تروریست‌ها نباشند.

شیخ‌الاسلام در ادامه اظهار داشت: عربستان با کمک مزدوران ترک می‌خواست از دولت ترکیه به خاطر تغییر مواضع اخیر در قبال سوریه انتقام بگیرد؛ دولت سعودی که اخیرا رسماً دولت ترکیه را تهدید کرده بود به خوبی می‌داند در صورت اصلاح رفتار ترکیه در قبال داعش کار تروریست‌ها در سوریه به پایان خواهد رسید.

اشاره مشاور رئیس مجلس به سخنان چندی پیش عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان پس از ملاقات با همتای آمریکایی خود، جان کری و سوزان رایس، مشاور امنیت ملی آمریکا می باشد که گفته بود: «ترکیه به خوبی می داند قادر نیست به این سادگی به معارضین سوری خیانت کند».

وی از موضع ناگهانی بن علی یلدیرم، نخست وزیر ترکیه درباره عادی سازی رابطه با سوریه ابراز شگفتی کرد و افزود:« یلدریم به خوبی می داند ترکیه از سوی کردها در معرض تجزیه قرار دارد و ارتکاب هر گونه اشتباه از سوی آنکارا ، ترکیه را به طرف شکست و فروپاشی سوق خواهد داد». جبیر گفت کشورش سفیر ترکیه در عربستان را برای توضیح پیرامون این موضوع فرا خوانده است.

گفتنی است این اواخر سیاست خارجی ترکیه در ارتباط با سوریه دچار تغییر شده بود و حتی برخی از اخبار از گفت و گو و مذاکره دولت ترکیه با مقامات حکومت بشار اسد در الجزایر سخن گفته بودند.

حدود دو هفته قبل روزنامه وال استریت ژورنال در گزارشی با اشاره به اختلافات عربستان، مصر و ترکیه نوشته بود که این وضعیت، تلاش عربستان برای مقابله با ایران را ناکام گذاشته است. بر اساس این گزارش ترکیه درباره بحران شعله ور سوریه از عربستان جانبداری می کرد و همکاری بین آنها مبتنی بر حمایت از گروههای مسلح سوریه بود. در واقع ترکیه در سالهای گذشته به جای هماهنگی و همکاری با سوریه خود در زمینه مبارزه با تروریسم دست در دست عربستان گذاشت و هیزم آتش این بحران را تأمین کرد.

اما در صورتی که سیاست های ترکیه در قبال سوریه پس از عذرخواهی این کشور از روسیه دچار تغییر جدی می شد، عربستان در سوریه نیز مانند یمن تنها می ماند و از آن جا که ریاض هرگز تغییر موازنه نیروها در سوریه را قبول نداشت با تدارک کودتا اقدام به انتقام گیری از اردوغان و ترکیه کرد.

برخی نیز معتقدند موضع گیری با تاخیر وزارت خارجه عربستان و عادل الجبیر که در آمریکا به سر می برد در عدم محکومیت اقدام ارتش ترکیه، بیشتربه دلیل عدم مشخص بودن نتیجه کودتا در ساعات اولیه و ناراحتی ریاض از اردوغان در قبال تغییر سیاست های منطقه ای برمی گردد اما عربستان بدلیل منابع قدرت محدودی که در اختیار دارد و تبعات خطرناک فرماندهی کودتا در صورت شکست، هرگز در پی انجام کودتا نبوده است.

به نظر می رسد گذر زمان ابهامات موجود درباره علل و عوامل کودتا را تا حدودی روشن تر خواهد کرد.