الف - اهميت اصلاح الگوي مصرف آب در كشاورزي

آب از ديرباز مهمترين عامل توسعه در جهان بوده است. انسان ها در دوران اوليه زندگي نزديك رودخانه ها و منابع آب تجمع مي كردند و به فعاليت هاي كشاورزي مي پرداختند. ۹۷ درصد منابع آبي غيرقابل استفاده براي كشاورزي بوده و مقدار بسيارمحدودي از آن ها به طور مستقيم از سوي انسان مورداستفاده قرارگرفته است. افزون بر آن، كمي بيش از 76.1 درصد از آب هاي كره زمين به صورت رودخانه هاي يخي از دسترس خارج شده و آنچه تقريباً باقي مانده در عمق زمين ذخيره شده است. بهره گيري از روش هاي نوين كشاورزي و استفاده بهينه از آب، عوامل حياتي براي نيل به هدف تأمين غذاي جمعيت درحال افزايش دنيا است. طبق برآوردها، در ۳۰ سال آينده مردم جهان نيازمند ۶۰ درصد غذاي بيشتر خواهند بود. بخش قابل توجهي از اين افزايش توليد، حاصل كشت متراكم (استفاده از زمين كمتر براي توليد بيشتر) كه نيازمند آبياري است، خواهند بود.

براساس آمار و اطلاعات منتشره، از كل اراضي 164 ميليون هكتاري كشور، درحال حاضر 18.8 ميليون هكتار در چرخه توليد محصولات كشاورزي قرار دارد. از اين مقدار حدود 8 ميليون هكتار به صورت آبي و حدود 6.3 ميليون هكتار به صورت ديم و بقيه به صورت آيش آبي و ديم مورد بهره‌برداري قرار دارند. در ارتباط با منابع آب نيز از حدود 93 ميليارد مترمكعب منابع آب مصرفي كشور حدود 86 ميليارد مترمكعب به حساب مصارف كشاورزي منظور مي‌گردد.

بر اساس آمار و ارقام موجود ميانگين سالانه حجم بارندگي ايران حدود 400 ميليارد متر مکعب برآورد مي شود که از اين مقدار، 310 ميليارد متر مکعب در مناطق کوهستاني با مساحتي حدود 870 هزار کيلومتر مربع و 90ميليارد متر مکعب ديگر در مناطق دشتي به وسعت 778 کيلومتر مربع مي بارد. از مقدار فوق حدود 294 ميليارد متر مكعب به صورت تبخير و تعرق از دسترس خارج مي شود و از 116 ميليارد متر مکعب باقيمانده حدود 93 ميليارد متر مکعب از طريق منابع سطحي و زيرزميني بهره برداري مي شود و بقيه صرف تغذيه سفره هاي آب زيرزميني مي شود. از اين مقدار حدود 86 ميليارد مترمكعب جهت مصارف كشاورزي و نزديك به 7ميليارد مترمكعب آن به مصارف شرب و صنعت اختصاص مي‌يابد. از آنجايي كه متوسط حجم كل آب سالانه كشور رقمي ثابت است، تقاضا براي آب به ‌علت رشد نسبتاً بالاي جمعيت، توسعه كشاورزي، شهرنشيني و صنعت در سال‌هاي اخير، متوسط سرانه آب قابل تجديد كشور را تقليل داده است، به طوري كه اين رقم از حدود 5500 مترمكعب در سال 1340، به حدود 3400 مترمكعب در سال 1357، و حدود 2500 مترمكعب در سال 1367 و 2100 مترمكعب در سال 13۷۶ كاهش يافته است. اين ميزان با توجه به روند افزايش جمعيت كشور با نرخ فعلي رشد در سال 1385 به حدود 1750 مترمكعب و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمكعب تنزل خواهد يافت. صرف نظر از تفاوت‌هاي آشكار منطقه‌‌اي در كشور و طيف گسترده مناطق خشك نظير سواحل خليج فارس و درياي عمان، نيمه شرقي كشور از خراسان تا سيستان و بلوچستان و نيز حوضه‌هاي مركزي كه ميزان سرانه آب قابل تجديد در آن‌ها از ميزان متوسط كشور به مراتب پايين‌تر است، ارقام متوسط سرانه آب كشور در سال‌هاي آينده به مفهوم ورود ايران به مرحله تنش آبي در سال 1385 و ورود به حد كم آبي جدي در سال 1415 شمسي خواهد بود.

بخش كشاورزي، بزرگترين مصرف كننده آب در كشور

آبياری از نظر علمی تعابير مختلفی دارد اما به معنای واقعی کلمه ، پخش آب روی زمين جهت نفوذ در خاک برای استفاده گياه و توليد محصول می‌باشد. هر چند فقط 15 درصد از زمينهای کشاورزی دنيا تحت آبياری قرار دارند و 85 درصد بقيه به صورت ديم و بدون آبياری مورد استفاده قرار می‌گيرند اما نيمی از توليدات کشاورزی و غذايي مردم جهان از همين زمينهای آبی حاصل می‌شود. که اين خود نشان دهنده اهميت و نقش آبياری در بخش کشاورزی است.

بخش كشاورزي با 92 درصد بزرگترين و مهمترين مصرف كننده آب در كشور به شمار مي رود. بيش از 80 درصد اتلاف منابع آب به دليل عدم استفاده از تكنولوژي هاي پيشرفته آبياري در اين بخش به هدر مي رود. تعدادي از كارشناسان معتقدند كه مديريت منابع آب كشور در شرايط فعلي مديريت مناسبي نيست و موجب شده تا طي سالهاي اخير شاهد كاهش منابع آب هاي زيرزميني و نيز كاهش سطح زيركشت كشاورزي در برخي مناطق باشيم. الگوي مصرف آب آشاميدني بر اساس اعلام بانك جهاني براي يك نفر در سال، يك متر مكعب و براي بهداشت در زندگي به ازاي هر نفر، 100 متر مكعب در سال است. بر اين اساس، در كشور ما 70 درصد بيشتر از الگوي جهاني آب مصرف مي‌شود! همچنين براساس آمار اعلام شده، ميانگين آب مصرفي سرانه جهان (صنعتي ، كشاورزي و آشاميدني) در حدود 580 مترمكعب براي هر نفر در سال است كه اين رقم در ايران حدود 1300 مترمكعب در سال است كه اين امر بيانگر اتلاف منابع آب و اسراف بيش از حد منابع حياتي مي‌باشد. مقدار مصرف سرانه آب لوله كشي آشاميدني در شهرهاي ايران در حدود 142 متر مكعب در سال است كه از مصرف سرانه برخي كشورهاي اروپايي پرآب ، مانند اتريش (108 مترمكعب درسال) و بلژيك (105 مترمكعب درسال) بيشتر است كه يكي از دلايل اين امر آن است كه در ايران از آب آشاميدني تصفيه شده براي شستشوي اتومبيل ، حياط ، آبياري باغچه ها، استحمام ، شستن لباس و ظروف استفاده مي شود. در حالي كه در اكثر كشورها آب آشاميدني از آبي كه به ساير مصارف مي رسد ، جداست.

منابع آب آبياری

•    نزولات آسمانی شامل برف و باران.
•    آبهای سطحی شامل رودخانه‌ها - سدها - مخازن آب - دريا - برکه‌ه‌ای آب شيرين - يخچالها و …
•    آبهای زيرزمينی شامل چاه - قنات - چشمه.
هدف آبياری
•    تامين آب کافی برای ادامه زندگی گياه.
•    حفاظت و بيمه گياهان در مقابل تنش‌های ناشی از کم آبی يا بی آبی‌های کوتاه مدت.
•    خنک کردن خاک و اتمسفر يا هوای اطراف گياه.
•    شستن املاح مضر در خاک.
•    نرم کردن ناحيه قابل شخم خاک.
منافع آبياری
•    افزايش کمی و کيفی محصول
•    سود حاصل از افزايش کمی و کيفی محصول
•    درآمد حاصل از فروش آب برای دولت
•    افزايش فرصت شغلی
اثرات سو آبياری
•    فرسايش
•    شور و قليايی شدن خاک
•    غرقابی شدن يا باتلاقی شدن زمينهای کشاورزی
•    تخريب زمينهای کشاورزی
•    اتلاف سود و اتلاف بيهوده آبی که با قيمت گزاف تامين گرديده و برای نگهداری و توزيع آن سرمايه گذاری زيادی صورت گرفته است.

هدر رفت آب در ايران بيش از ميانگين جهاني است

براساس گزارشات موجود ميزان هدر رفت آب در كشور ما 28 تا 30 درصد است درحالي كه اين مقدار اتلاف در دنيا 9 تا 12 درصد گزارش شده است كه يكي از عوامل اصلي آن برداشت هاي غيرمجاز از شبكه آب رساني و فرسودگي تاسيسات آب و شبكه هاي آبرساني است.
اصلاح الگوي مصرف، تنها راه براي گذر از بحران كم آبي، باتوجه به مصرف بيش از حد انرژي در كشور و همچنين كاهش منابع آبي، اصلاح الگوي مصرف در بخش هاي مختلف، مناسبترين و منطقي ترين راه حل براي گذراز بحران‌هاي موجود به نظر مي‌رسد. صرفه جويي در مصرف آب با استفاده از روشهاي نوين براي آبياري مانند: قطره‌اي، باراني، كوزه‌اي، تراوا زيرزميني، تانكر و ... مي‌تواند بسيار تأتير گذار باشد.

آبياري قطره‌اي روشي مناسب براي كاهش و هدر رفت آب در بخش كشاورزي

روش آبياری قطره‌ای ساليان دراز در فرانسه و در کشورهای ديگر برای آبياری در گلخانه‌ها مورد استفاده بوده است. در ايران اين روش در دهه پنجاه ابداع شد و سطوح بزرگی با اين روش آبياری شدند ولی با مرور زمان مزايا و معايب اين روش مشخص شد. هزينه‌های زياد و تکنيک‌های نسبتا پيشرفته اين روش و نمکها و مواد جامد معلق در آبهای ايران از معايب آبياری قطره‌ای بوده و باعث شده که کشاورزان کمتر از اين روش آبياری استفاده کنند ولی اين دليلي نيست که روش آبياری قطره‌ای را مطرود بدانيم و در پی رفع معايب آن باشيم. به ياد داشته باشيم با استفاده از روش آبياري قطره‌اي نسبت به روش غرقابي مي‌توانيم 5 الي6 برابر مصرف آب را كاهش دهيم.

كشاورزي و توسعه پايدار

کميسيون جهاني محيط زيست و توسعه در سال 1987 ، توسعه پايدار را چنين تعريف کرد: «توسعه اي که بدون مخاطره انداختن توان نسلهاي آينده براي رفع نيازهاي خود، پاسخگوي نيازهاي حال حاضر باشد». اين مفهوم طي تعريف زير براي بخشهاي مواد غذايي وکشاورزي دقيق‌تر بيان شد و در سال 1988 توسط شوراي فائو مورد پذيرش قرار گرفت.

«توسعه پايدار، مديريت و نگهداري منابع طبيعي و جهت بخشي تحولات وساختار اداري است، به طوري که تأمين مداوم نيازهاي بشري و رضايتمندي نسل حاضر و نسلهاي آينده را تضمين کند. چنين توسعه پايداري(در بخشهاي کشاورزي، جنگلداري وشيلات) با حفاظت زمين، آب و ذخائر ژنتيکي گياهي و جانوري همراه است، تخريب زيست محيطي به همراه ندارد، از فناوري مناسب استفاده مي کند، از نظر اقتصادي بالنده و پايدار واز نظر اجتماعي مورد قبول است.»